Wikipedia

Zabrze

miasto w województwie śląskim
Zobacz też: Zabrze w innych znaczeniach tego słowa.

Zabrze (niem.: do 1915 Zabrze, w latach 1915–1945 Hindenburg, śl. Zobrze) – miasto w Polsce na prawach powiatu położone w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką. Leży na Górnym Śląsku w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej.

Zabrze
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
ulica Wolności w centrum Zabrza
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Konurbacja

górnośląska

Data założenia

XIII wiek

Prawa miejskie

1 października 1922

Prezydent

Agnieszka Rupniewska[1]

Powierzchnia

80,42[2] km²

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość


153 067[3]
1903,3 os./km²

Strefa numeracyjna

32

Kod pocztowy

od 41-800 do 41-820

Tablice rejestracyjne

SZ

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zabrze”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zabrze”
Ziemia50°18′09″N 18°46′41″E/50,302500 18,778056
TERC (TERYT)

2478011

SIMC

0945380

Urząd miejski
ul. Powstańców Śląskich 5–7
41-800 Zabrze
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 30 czerwca 2024 roku, miasto było zamieszkiwane przez 153 067 osób, co czyniło je wówczas 22. pod względem liczby ludności miastem w Polsce[3].

Położenie

edytuj

Miasto Zabrze jest położone w południowo-zachodniej Polsce, w zachodniej części województwa śląskiego i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), na Wyżynie Katowickiej, nad rzekami Kłodnicą i Bytomką, w dorzeczu Odry.

Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 80,4 km²[4].

Miasto sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatami gliwickim i tarnogórskim.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.

Podział administracyjny

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Dzielnice i osiedla Zabrza.

Dzielnice i osiedla

edytuj

17 września 2012 Rada Miejska zadecydowała o nowym podziale administracyjnym miasta. Zabrze zostało podzielone na 18 dzielnic, które stanowią jednostki pomocnicze miasta[5]. 18 października 2021 powstały w Zabrzu 3 nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie, Poremba i Śródmieście[6].

 
 
Stara panorama Zabrza (nieistniejące obiekty: szpital ŚAM, wieża ciśnień Linodrutu oraz część likwidowanej kopalni Makoszowy)

Demografia

edytuj

Według danych GUS z 31 grudnia 2014 miasto miało 177 188 mieszkańców[7]. W 2018 miasto liczyło 173 784 mieszkańców[8]. Od 1991 liczba ludności Zabrza nieprzerwanie się zmniejsza.

W 1991 w Zabrzu odnotowano największą liczbę ludności – 205 789 osób.

Piramida wieku mieszkańców Zabrza w 2014[9].
 

Miasto znane jest również jako największe na Górnym Śląsku skupisko społeczności romskiej; w 2014 i 2018 roku zamieszkiwało je ok. 500 przedstawicieli tej narodowości. Cyganie w Zabrzu zasiedlają głównie kamienice przy ul. Buchenwaldczyków oraz ul. Henryka Sienkiewicza[10][11][12].

Nazwa

edytuj

Nazwa Zadbrze (Sadbre) oznacza osadę położoną za debrami, tj. dołami, gąszczem leśnym. Wyrazy debrz, gwarowe debr, debrze to „urwiste, zarosłe wzgórza, wśród, których płynie potok”[13][14] pochodzą od prasłowiańskiego *dъbrъ. Zobacz: Debrza. Przez uproszczenie Zadbrze → Zabrze można błędnie skojarzyć Zabrze z Zaborzem, jego dzielnicą, ta nazwa potwierdza tylko silne zalesienie tego terenu. Podobne pochodzenie mają nazwy rzek: Brda (wcześniej Dba ← Drba) i Zbrzyca (←Dbrzyca) oraz nazwy miejscowe jak np. Zadebra, Debrzno[15].

W łacińskiej księdze Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Sadbre. Kronika ta wymienia również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez późniejsze miasto i stanowią jego części bądź dzielnice jak Zaborze jako Sabors, Biskupice w formie Byscupitz, Grzybowice we fragmencie Grzibonem solvitur decima more polonico oraz Rokitnicę we fragmencie Rokytnicza in parte nostre dyocesis decima more polonico[16][17].

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod obecną, polską nazwą Zabrze, która używana była również w języku niemieckim jako: Zabrze (wieś), Klein Zabrze (kolonia), Zabrze Bergmännisch (zakłady górnicze)[18]. Na wniosek rady gminy z 1914, pruskim dekretem królewskim z 21 lutego 1915, zmieniono nazwę miejscowości z Zabrze na Hindenburg, aby upamiętnić marszałka Paula von Hindenburga, który z sukcesami walczył z wojskami rosyjskimi od początku I wojny światowej[19][20]. Od 12 kwietnia 1920, na wniosek Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, posługiwano się oficjalnie nazwą Zabrze (Hindenburg O.-S.)[21][22][23]. Po rozwiązaniu komisji w dniu 10 lipca 1922 powrócono do używania nazwy Hindenburg O.-S., jako argumentację podając, iż decyzja komisji z 1920 nigdy nie została przekazana w sposób pisemny[22]. Urzędową nazwę Zabrze przywrócono z dniem 1 grudnia 1945[24], co potwierdzono na szczeblu rządowym zarządzeniem z 7 maja 1946 (z mocą od 19 maja 1946)[25].

Historia

edytuj
Ta sekcja od 2011-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
 
Dawny Hotel Admiralspalast (ul. Wolności 305)
 
Gmach Poczty w Zabrzu (UP Zabrze 1, pl. Dworcowy 1)
 
Zabrze – kamienice przy ul. Wolności 246–248 i ul. Staromiejskiej 2–4
 
Sąd Rejonowy w Zabrzu (ul. 3 Maja 21)
 
Hala dawnej huty „Zabrze” / Huty Donnersmacka
 
Aleja Bohaterów Monte Cassino z widokiem na komin Elektrociepłowni Fortum Zabrze
 
Panorama z widokiem na KWK „Makoszowy”
 
Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej (dawna straż pożarna Huty Donnersmarcka, ul. Stalmacha 22)
 
Północna pierzeja placu Krakowskiego
 
Plac Dworcowy
 
Północno-wschodnia część placu Teatralnego
  • osady istniały tu przed najazdem Mongołów
  • 1243
    • pierwsza wzmianka o Biskupicach, osadzie na terenie dzisiejszego Zabrza
    • 25 marca – wystawienie przez księżną kaliską Wiolę dokumentu, w którym zrzeka się na rzecz biskupa wrocławskiego prawa poboru daniny i innych opłat z ville [...] Biscupici dicitur cirka Bitom (tj. wsi zwanej Biskupice koło Bytomia
  • 1260 – rozszerzenie przez księcia opolskiego Władysława przywilejów, nadanych biskupowi wrocławskiemu w 1243. Obejmowało m.in. prawo do poszukiwania na tym terenie rud srebra i ołowiu[26]. Przyczyniło się to do zwiększenia osadnictwa w rejonie Biskupic
  • 1295–1305
    • pierwsza wzmianka o Zabrzu (Sadbre sive Cunczindorf, gdzie Sadbre interpretowane jest jako miejsce za debrami – zarośniętymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem; sive to łacińskie „albo”, a Cunczindorf jest interpretowane jako „wieś Konradów”); w dokumencie Rejestr Ujazdu części Liber fundationis episcopatus Wratislawiensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), dokument wymienia wśród innych osad: Biskupice, Zaborze, Grzybowice[13]
    • sołtys tworzy osadę, chłopi wolni od podatków, tereny przydzielone osadnikom – po 60 łanów
  • 1548 - biskup wrocławski Baltazar von Promnitz wydał w Nysie przywilej górniczy dla terenów Biskupic, Zabrza, Rudy i Sośnicy, a prawo do wydobywania rud w Biskupicach i okolicy (w tym i w Zabrzu) otrzymali bracia Mikołaj i Jan Birawscy[26].
  • 1570 – właścicielem Zabrza został czeski szlachcic Szambor Dluhomil, który po zagarnięciu części ziemi chłopskiej założył alodium z drewnianym dworem
  • 1639 – w okresie wojny trzydziestoletniej w Zabrzu i Sośnicy wojska Ernsta von Mansfelda grabią żywność
  • 1642 – nowym właścicielem został Aleksander Bielski, który na miejscu drewnianego zbudował murowany piętrowy dwór, stajnie, owczarnię, słodownię i gorzelnię
  • 1672 – Zabrze zamieszkiwało jedynie 34 gospodarzy[13]
  • 1675 – nabycie dóbr zabrzańskich przez kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego, barona Jerzego Welczka (Wilczka). Działalność Welczka i jego następców (wśród nich m.in. Bernhard III hrabia von Praschma) przyczyniła się do rozwoju gospodarczego tych terenów. W Zabrzu powstał browar, młyny wodne, tartaki
  • 1731 – przy obecnej ul. Kondratowicza istniała kolonia nazywana Zabrzer Hammer (Kuźnica)
  • 1743 – utworzenie w ramach wprowadzania nowego podziału administracyjnego Śląska powiatu bytomskiego. W jego skład weszły: Biskupice, Grzybowice, Makoszowy, Mikulczyce, Rokitnica, Zaborze i Zabrze wraz z istniejącymi w tym czasie koloniami i przysiółkami
  • 1749 – właścicielami Zabrza zostaje ród Duninów
  • 1769–1790 – właścicielem dóbr zabrzańskich jest Mathias von Welczek[13] (Maciej Wilczek). W trakcie tzw. kolonizacji fryderycjańskiej założył on szereg nowych osad wokół Zabrza: Maciejów (od imienia założyciela), Dorota (od imienia jego żony) i Pawłów (od imienia syna)[26]. W pobliżu zabrzańskiego dworu powstała następnie kolonia, nazywana początkowo Sand Kolonie (Kolonia Piaskowa) bądź Schloss Kolonie (Kolonia Zamkowa). Z czasem uzyskała urzędową nazwę Klein Zabrze, czyli Małe Zabrze. Jako ostatnią utworzono osadę Kończyce, nazwane tak od nazwy miejscowości Kończyce Wielkie na Śląsku Cieszyńskim, skąd pochodzili przodkowie tej gałęzi Wilczków[26]. Następuje rozwój hutnictwa: w spisie 14 wielkich pieców z odlewniami żeliwa na Górnym Śląsku, sporządzonym w 1774 r., figuruje również Zabrze[26].
  • 1790 – odkrycie przez Salomona Isaaca z Brabancji na pograniczu dzielnic Zaborze i Pawłów łatwych w eksploatacji złóż węgla kamiennego o grubości 1 metra
  • 1792–1822 – budowa Kanału Kłodnickiego. Jego przedłużenie, Kanał Sztolniowy, wybudowany w latach 1801–1812 w dolinie Bytomki, dotarł do Zabrza[26].
  • 1793
    • powstanie chłopskie
    • według spisu z tego roku Zabrze obejmowało: majątek ziemski, kościół, szkołę, 34 chłopów, 6 zagrodników, 2 młyny, 32 pracowników najemnych – łącznie 305 mieszkańców; Małe Zabrze: kolonię 12 zagród z 31 mieszkańcami; Zaborze: majątek ziemski, 15 chłopów, 7 zagrodników, 14 pracowników najemnych
  • 1796 – uruchomienie pierwszej zabrzańskiej kopalni państwowej Królowa Luiza (początek budowy 1790). Na przełomie XIX i XX w. obszar pola górniczego kopalni wynosił 19 km², wydobywano 3 mln ton węgla rocznie, a zatrudniano ok. 8 tys. robotników
  • 1797 – uruchomienie kopalni Amalia, zlikwidowanej na rzecz Concordii
  • 1799 – rozpoczęto budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej do odwadniania kopalń z całego regionu, a potem do spławu węgla. Jej ujście na powierzchnię połączono z Kanałem Sztolniowym.
  • 1819–1830 – budowa Kronprinzstrasse (Drogi Następcy Tronu) łączącej Królewską Hutę z Gliwicami. Na odcinku od Poremby do Maciejowa dała ona początek dzisiejszej ul. Wolności
  • 1826 – kupno całego dominium zabrzańskiego przez byłego starostę bytomskiego, hrabiego Karola Łazarza Henckla von Donnersmarcka[13]
  • 1843 – uruchomienie kopalni Concordia
  • 1845 (1 października) – otwarcie odcinka linii kolejowej z Opola do Świętochłowic przez Gliwice i Zabrze – przedłużenie trasy mającej początek we Wrocławiu. Ostatni odcinek, kończący się w Mysłowicach, oddano do użytku rok później. Równocześnie powstał dworzec kolejowy, wybudowany w polach Małego Zabrza, obecnie nieistniejący
  • 1851 – ekspedycja poczty na trasie kolei górnośląskiej, ustanowienie urzędu listonosza, budowa huty Donnersmarcka
  • 1852
    • uruchomienie fabryki kotłów Koetza
    • 17 stycznia – wydanie przez władze rejencji opolskiej pozwolenia na organizowanie w czwartki targów na terenie Starego Zabrza (stąd nazwa Donnerstagmarktplatz – Plac Targów Czwartkowych). W 1875 przeniesiono je w rejon placu Warszawskiego
  • 1856 – otwarcie pierwszego szpitala
  • 1857 – uruchomienie huty Redena
  • 1859 – rozbudowa fabryki lin stalowych
  • 1861 – Albert Borsig rozpoczął budowę wielkich pieców, stalowni i walcowni w Biskupicach
  • 1862 – wydobycie węgla w kopalni Hedwigswunsch
  • 1864 – budowa fabryki szkła
  • 1868
    • uruchomienie walcowni i kuźni w zakładach Borsiga
    • budowa kopalni Ludwigsglück, późniejszej kopalni Ludwik
  • 1869 – ukończono budowę Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Długość szlaku od Królewskiej Huty do Zabrza wyniosła 14 km.
  • 1871 – spis mieszkańców; Zabrze liczy 18 250 mieszkańców: Stare Zabrze 6228, Małe Zabrze 4723, Dorota 851, a Zaborze 6448 mieszkańców
  • 1872
    • przekształcenie huty Donnersmarcków w spółkę akcyjną
    • uruchomienie stalowni w zakładach Borsiga
    • wybudowanie i uroczyste poświęcenie Dużej Synagogi
  • 1873 – 27 marca 1873 król Prus Wilhelm I podjął decyzję o podziale dotychczasowego powiatu bytomskiego na cztery mniejsze powiaty, co doprowadziło do utworzenie powiatu zabrskiego liczącego 2,21 mil kwadratowych (11 962 ha) i zamieszkanego przez 38 981 mieszkańców[13]. W Zabrzu było 1117 domów
  • 1874 – początek wydawania tygodnika Zabrzer Kreis Blatt (od stycznia)
  • 1875 – próba uzyskania praw miejskich nie powiodła się
  • 1880 – uruchomienie trzech pieców martenowskich o pojemności 18 t każdy
  • 1884 – uruchomienie koksowni Jadwiga w Biskupicach
  • 1895 (25 sierpnia) – przekazanie do użytku tramwaju parowego
  • 1896 – powstanie Miejskiej Straży Pożarnej
  • 1897 – uruchomienie elektrowni
  • 1900
  • 1900–1906 – budowa drugiej państwowej kopalni Delbrück (od 1945 KWK Makoszowy)
  • 1905 – połączenie gmin Stare Zabrze, Małe Zabrze i Dorota w jedną gminę Zabrze, liczącą 54 228 mieszkańców – największą wieś ówczesnej Europy[27]
  • 1915
    • 21 lutego – zmiana nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nowa nazwa nawiązuje do nazwiska feldmarszałka Paula von Hindenburga, dowódcy w zwycięskiej bitwie pod Tannenbergiem[28]. Od 1918 pełna nazwa to Hindenburg O.S. (Oberschlesien) – dla odróżnienia od wschodniopruskiej gminy Hindenburg (dawniej Groß Friedrichsgraben I)
    • w koksowni Jadwiga wybudowano nową baterię koksowniczą, wieżę węglową, sortownię koksu i benzolownię
  • 1918
  • 1919
    • marzec
    • marzec-kwiecień – pacyfikacja przez Grenzschutz polskich strajków (zabici i ranni)
    • kwiecień – powstanie Towarzystwa Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka, kierowanego przez Józefa Gołąbka
    • 16–26 sierpnia – walki I powstania śląskiego
    • październik – polska lista zdobywa w wyborach komunalnych 21 z 36 mandatów
  • 1920
    • przybycie żołnierzy francuskich
    • maj – powstanie Towarzystwa Sportowego „Hart”
    • 23 maja-16 czerwca – polski strajk szkolny
    • 14 lipca – napad nacjonalistów niemieckich na artystów Opery Warszawskiej
    • 19–25 sierpnia – walki II powstania śląskiego
    • sierpień – powstaje chór męski „Moniuszko”
    • przekształcenie zakładów Borsiga w spółkę akcyjną Borsigwerk
    • listopad – powstanie Towarzystwa Śpiewu „Chopin”
  • 1921
    • 20 marca – plebiscyt na Górnym Śląsku – w Zabrzu 21 233 głosów pada za Niemcami, a 14 837 za Polską[30]
    • 2 maja – zdobycie przez polską Policję Górnego Śląska kopalni Zabrze
    • do 4 maja – opanowanie przez powstańców w III powstaniu śląskim prawie całego Zabrza, a następnie opuszczenie śródmieścia na prośbę wojsk francuskich
    • 26–30 maja – prowokowanie przez Niemców walk ulicznych
    • 5 lipca – zakończenie III powstania
  • 1922
    • 1 października – nadanie praw miejskich
  • 1922–1939 – teren dzisiejszego miasta został przedzielony granicą. Kończyce, Pawłów i Makoszowy (oprócz terenu kopalni) znalazły się w granicach Polski, pozostałe gminy przypadły Republice Weimarskiej
  • 1924 – budowa stadionu sportowego przy ul. Zamkowej w Biskupicach (obecnie Gwarek Zabrze)
  • 1927
    • 1 stycznia – utworzenie powiatu miejskiego z większej części powiatu zabrskiego
  • 1935 – przebudowa ob. placu Wolności
  • 1938
  • 1945
    • 24 stycznia – wkroczenie Armii Czerwonej
    • podpalono dzielnicę Zandkę łącznie z kościołem Ducha Świętego.
    • w lutym rozpoczęły się wywózki do obozów pracy i w głąb ZSRR. Wywieziono 8700 osób.
    • 19 marca – przejęcie miasta przez administrację polską
    • 1 grudnia – przywrócenie urzędowej nazwy miasta Zabrze[24]
  • 1945–1947 – napływ i osiedlanie się w Zabrzu Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich (m.in. z okolic Lwowa i Tarnopola oraz Wołynia), a także innych polskich osadników (m.in. z centralnej z Polski i Krakowskiego) oraz wysiedlenie większości zabrskich Niemców[32]
  • 1948 (14 grudnia) – powstanie Klubu Sportowego Górnik Zabrze
  • 1950
    • 7 stycznia – powstanie pierwszego Państwowego Szpitala Klinicznego
    • wiosną nastąpiło powołanie do życia Filharmonii Górniczej Związku Zawodowego Górników
  • 1951 (1 kwietnia) – włączenie w granice Zabrza miejscowości Grzybowice, Mikulczyce, Rokitnica, Kończyce, Makoszowy i Pawłów
  • 1954 – włączenie w granice miasta osiedla Helenka
  • 1956 (2 grudnia) – ukazanie się pierwszego numeru gazety miejskiej Głos Zabrza
  • 1959 – otwarcie Domu Muzyki i Tańca
  • 1961 – wizyta w Zabrzu majora kosmonauty Jurija Gagarina, pierwszego człowieka w kosmosie
  • 1967
  • 1970–1975 – budowa osiedla Marii Skłodowskiej-Curie
  • 1971 (23 marca) – katastrofa w kopalni Mikulczyce-Rokitnica w Rokitnicy. Zawał na poziomie 780 metrów przysypał 19 górników. Jeden z nich, Alojzy Piontek, został uratowany po siedmiu dniach
  • 1976 – otwarcie hali widowiskowo-sportowej przy ul. Matejki. Liczba mieszkańców Zabrza wynosi 204 163 osoby[31]
  • 1978 – 6 grudnia odbyła się uroczystości dekoracji miasta Orderem Sztandaru Pracy I klasy, przyznanego przez Radę Państwa w uznaniu zasług w walce o polskość śląskiej ziemi i w pracy dla socjalistycznej ojczyzny[35]
  • 1982 – gazeta „Głos Zabrza” zmienia nazwę na „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej”
  • 1985 – pierwsza w Polsce udana operacja przeszczepu serca, dokonana pod kierunkiem prof. Zbigniewa Religi
  • 1986–1991 – budowa osiedla im. Mikołaja Kopernika
  • 1996 – ustanowienie św. Kamila patronem miasta
  • 1998
  • 2002
    • 19 października – otwarcie estakady drogowej nad parkiem im. Poległych Bohaterów
  • 2005
  • 2006
  • 2007
    • 16 czerwca – otwarcie zabytkowej Kopalni Guido dla ruchu turystycznego na poziomach 170 m i 320 m
  • 2008
  • 2010
    • 12 maja – uroczyste otwarcie nowej siedziby Filharmonii Zabrzańskiej
    • 29 październik – uroczysta iluminacja zabrzańskiego ratusza
    • kopalnia „Guido” jako unikatowy, XIX-wieczny zabytek techniki górniczej na skalę europejską, została wyróżniona jako „punkt kotwiczny” na Europejskim Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH)[36]
  • 2011
    • 10 czerwca – do użytku oddano dwa odcinki Drogowej Trasy Średnicowej (Z1 i Z2)
    • 14 września – rozpoczęcie prac modernizacyjnych, a zarazem budowy nowego stadionu im. Ernesta Pohla (Stadion Górnika Zabrze)
    • 30 września – oddanie do użytku odcinka Sośnica (Gliwice)-Maciejów (Zabrze) Autostrady A1
    • 22 grudnia – oddanie do użytku odcinka Maciejów (Zabrze)-Zabrze Północ (Zabrze) Autostrady A1
  • 2013
    • 13 maja – oddanie do użytku nowej siedziby MOPR przy ul. 3 Maja 16
    • 17 maja – oddanie do użytku budynku Galerii Zabrze przy ul. Wolności 273
    • 13 grudnia – zakończenie renowacji dworca PKP w Zabrzu
  • 2014
    • 26 lutego – rozpoczęcie wyburzania budynku Akademickiego centrum medycznego w Zabrzu
    • 5 lutego – oficjalne otwarcie krytej pływalni Aquarius przy Al. Wojciecha Korfantego 18
    • 27 maja – otwarcie Park Hotel Diament Zabrze przy ulicy 3-Maja 112a, obiektu spółki Hotele Diament S.A., pierwszego czterogwiazdkowego hotelu w mieście czasów nowożytnych
    • 8 lipca – oddanie do użytku nowej siedziby Powiatowego Urzędu Pracy przy Pl. Krakowskim 9
    • 8 sierpnia – oddanie do użytku ostatnich dwóch odcinków Drogowej Trasy Średnicowej (Z3 i Z4)
    • 14 sierpnia – zakończenie wyburzania budynku Akademickiego Centrum Medycznego w Zabrzu.
  • 2016
    • 21 lutego – po modernizacji stadionu im. Ernesta Polha (budowa trzech nowoczesnych trybun), udostępniono kibicom widownię, która może pomieścić 24,5 tys. widzów.
  • 2018
    • 14 września – uruchomiono po rewitalizacji Sztolnię Królowa Luiza – najdłuższy szlak wodny pod ziemią w Europie.

Zabytki

edytuj
 
Szyb „Kolejowy” Kopalni Guido
 
Parowa maszyna wyciągowa kopalni „Królowa Luiza”
 
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna

W Zabrzu znajduje się wiele zabytkowych obiektów (głównie z przełomu XIX i XX wieku), takich jak zabytkowe kamienice w centrum miasta, osiedla robotnicze, obiekty sakralne itp.

 
 
Kościół św. Józefa
 
Kościół pw. św. Anny na Dorocie (ul. 3 Maja 18a)
 
Cmentarz żydowski
    • Cmentarz żydowski z XIX wieku przy ul. Cmentarnej
    • Cmentarz ewangelicki przy ul. Lelewela
    • Cmentarz przy ul. Kondratowicza
  • Inne obiekty

Gospodarka

edytuj

Pod koniec lipca 2015 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Zabrzu wynosiła ok. 6,3 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,7% do aktywnych zawodowo[40].

Handel

edytuj

Centra Handlowe

edytuj
  • CH Platan
  • M1 Zabrze
  • Galeria Zabrze

Transport

edytuj
 
Zabrze – tramwaj Konstal 105Na na ul. 3 Maja 35

Drogi

edytuj

Autostrady:

Drogi europejskie:

Drogi krajowe:

Drogi wojewódzkie:

Kolej

edytuj

Komunikacja miejska

edytuj

Komunikację miejską w Zabrzu organizuje Zarząd Transportu Metropolitalnego. Na terenie miasta działa lub przebiega 8 linii tramwajowych (1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 17) oraz 45 linii autobusowych, w tym 3 metropolitalne (M1, M16, M24) i 42 obsługiwane przez różnych przewoźników[41] (6, 7, 7N, 15, 20, 23, 32, 32N, 39, 47, 57, 81, 83, 86, 89, 92, 111, 112, 132, 156, 158, 169, 184, 198, 199, 234, 250, 270, 280, 286, 617, 617N, 647, 659, 704, 706, 709, 720, 840, 840N, 932(okresowo)).

Ochrona zdrowia

edytuj
 
Zabrze – wieża ciśnień i komin ciepłowni Szpitala Klinicznego nr 1 (ul. 3 Maja 13 / ul. Krasińskiego)

Szpitale

edytuj

Edukacja

edytuj
 
Przedszkole nr 43 (ul. Klonowa 2)
 
Szkoła Podstawowa nr 36 (dawna szkoła dla dziewcząt, pl. Warszawski 6)
 
Wydział Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej (budynki A i B, ul. Roosevelta 26, 32)
 
Centrum Symulacji Medycznej Wydziału Nauk Medycznych w Zabrzu SUM (dawny hotel Haus Metropol, pl. Dworcowy 3)

W Zabrzu znajdują się liczne placówki oświatowe:

  • Przedszkola:
    • 38 publicznych
  • Szkoły podstawowe:
    • 29 publicznych
  • Licea ogólnokształcące:
    • 9 publicznych
  • Szkoły niepubliczne:
    • Społeczna Szkoła Podstawowa i Gimnazjum „Nasza Szkoła” Zabrzańskiego Towarzystwa Szkolnego
    • Zespół Szkół Katolickich – szkoła podstawowa, gimnazjum i liceum
  • Szkoły policealne:
    • Policealne Studium Zawodowe Zabrzańskiego Centrum Kształcenia Ogólnego i Zawodowego
    • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Ekonomiczno-Usługowych
    • Policealne Studium Zawodowe Zespołu Szkół Spożywczych
    • Policealna Szkoła eCollege
    • Szkoła Policealna Województwa Śląskiego w Zabrzu
  • Szkoły zawodowe:
    • szkoły zawodowe – 6 publicznych
    • Medyczne Studium Zawodowe nr 1 im. prof. Antoniego Cieszyńskiego
    • Medyczne Studium Zawodowe nr 2
  • Szkoły wyższe:
  • Inne placówki:
    • Liceum Plastyczne i Ogólnokształcąca Szkoła Sztuk Pięknych (jako Zespół Szkół nr 18)[42]
    • Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Stanisława Moniuszki – szkoła publiczna[43]
    • NCKU Wszechnica Zabrzańska (prowadzona przez Stowarzyszenie Misericordia w Zabrzu)

W mieście znajdują się również placówki oświatowe innego typu: szkoły sportowe, szkoły nauki języków obcych, centra kultury itp.

Kultura i rozrywka

edytuj
 
Teatr Nowy im. Gustawa Morcinka (dawne kasyno Huty Donnersmarcka, pl. Teatralny 1)
 
Siedziba Filharmonii Zabrzańskiej (dawna biblioteka Huty Donnersmarcka, Park Hutniczy 7)
 
Dom Muzyki i Tańca (ul. Gen. de Gaulle’a 17)

Teatry i filharmonie

edytuj

Sale koncertowe

edytuj

Kina

edytuj

Domy kultury

edytuj
  • Miejski Ośrodek Kultury[45]
    • Miejski Ośrodek Kultury Guido (ul. 3 Maja 91a)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Biskupicach (ul. Kossaka 23)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Grzybowicach (ul. Badestinusa 60)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Kończycach (ul. Dorotki 3)
    • Dzielnicowy Ośrodek Kultury w Pawłowie (ul. Sikorskiego 114)
    • Ośrodek Działań Artystycznych (Park Hutniczy 11)
    • Kino Roma (ul. Padlewskiego 4)
  • Młodzieżowy Dom Kultury nr 1 (ul. Tarnopolska 50, Mikulczyce)
  • Młodzieżowy Dom Kultury nr 2 (ul. 3 Maja 12)

Biblioteki

edytuj
  • Miejska Biblioteka Publiczna im. Jerzego Fusieckiego
    • Wypożyczalnia Centralna (ul. Londzina 3)
    • Czytelnia Ogólna i Prasy (ul. Wyzwolenia 4)
    • 19 filii w dzielnicach
  • Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Oddział w Zabrzu-Rokitnicy (ul. Jordana 19) z Czytelnią w Zabrzu (pl. Traugutta 2)[46]
  • Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach, Filia w Zabrzu (ul. 3 Maja 12)

Muzea

edytuj
 
Muzeum Górnictwa Węglowego (dawne Starostwo Powiatowe w Zabrzu, ul. 3 Maja 19)

Galerie

edytuj
  • Galeria Sztuki Café Silesia (ul. 3 Maja 6)
  • Galeria Zmiękczalnia (ul. Wolności 410)

Kluby

edytuj
  • Klub Muzyczny CK Wiatrak – Niezależne Centrum Kultury Alternatywnej (ul. Wolności 395)
  • Klub Muzyczny OffSide (ul. Wolności 282)

Chóry

edytuj

Inne atrakcje

edytuj
  • AnimalWorld (dziecięce zoo) (ul. Niedoby 11, Makoszowy)

Media

edytuj

Telewizja

edytuj
  • TVZ – Telewizja Zabrze

Prasa

edytuj
  • „Głos Zabrza i Rudy Śląskiej” (ukazuje się od 1956)
  • „Nasze Zabrze Samorządowe” (ukazuje się od 1994)
  • „Nowiny Zabrzańskie” (ukazują się od 1995)
  • „Dziennik Zachodni. Nasz Tygodnik Zabrze” (ukazuje się od 2000)
  • „Gazeta Miejska Gliwice Zabrze” (ukazywała się w latach 1997–2020)[48]

Portale

edytuj
  • Zabrze News – serwis powiązany z magazynem ŚLĄZAG (zabrzenews.pl)
  • Głos Zabrza i Rudy Śląskiej (gloszabrza24.pl)
  • Info Zabrze (infozabrze.slask.pl)
  • Nowiny Zabrzańskie (nz24.pl)
  • ZABRZE112.pl - serwis służb ratunkowych
  • Zabrze Nasze Miasto (zabrze.naszemiasto.pl)
  • W Zabrzu (wzabrzu.info)
  • zabrze.com.pl – należy do sieci Silesia.info.pl
  • 24zabrze.pl

Rekreacja

edytuj
 
ZKR Aquarius (dawniej: Miejski Zakład Kąpielowy, pl. Krakowski 10)
 
Miejski Ogród Botaniczny (ul. Piłsudskiego 60)

Parki i ogrody

edytuj

Parki miejskie

edytuj

Źródło[49]:

  • Park Hutniczy (dawniej: Hüttenpark) w Zabrzu, zał. 1885
  • Park Miejski (też: Park Dubiela, dawniej: Park im. Poległych Bohaterów, Stadtpark, Skagerrakpark), zał. 1924
  • Park im. Rotmistrza Witolda Pileckiego (dawniej: Park im. Gen. K. Świerczewskiego, Steinhoffpark)
  • Park Leśny im. Powstańców Śląskich (dawniej: Guidowald)
  • Park im. Tadeusza Kościuszki
  • Park Rodzinny
  • Park im. J. Kuronia
  • Park im. Jana Pawła II na Osiedlu Mikołaja Kopernika, zał. 2006
  • Park przy ul. Krakowskiej (też: Park przy ul. Findera) w Rokitnicy
  • Park im. A. Hlonda w Kończycach

Inne parki

edytuj

Ogrody

edytuj

Baseny

edytuj
  • Zabrzański Kompleks Rekreacji[52]
  • Kąpielisko Leśne MOSiR (Maciejów)[53]

Siłownie

edytuj
  • ReShape Fitness (ul. Narutowicza 1)[54]
  • Smart Gym Zabrze Arena (ul. Roosevelta 81)[55]
  • Just Gym Zabrze (pl. Teatralny 12)[56]
  • Xtreme Fitness Gyms Zabrze (al. Szczęście Ludwika 2b, Mikulczyce)[57]
  • Fabryka Formy (Galeria Zabrze, ul. Wolności 273)

Inne

edytuj
  • Staw Mikulczyce

Turystyka

edytuj

Przez Zabrze przebiegają szlaki turystyczne:

Znakowane:

Pozostałe:

Sport

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Sport w Zabrzu.

Zabrzańskie kluby sportowe:

  • Górnik Zabrze
  • Gwarek Zabrze – klub piłkarski, dwukrotny mistrz Polski juniorów starszych (2003 i 2006) oraz mistrz juniorów młodszych (2002), utworzony został 12 czerwca 1974, poza drużynami w ligach juniorskich klub posiada drużynę występującą w sezonie 2024/2025 w lidze okręgowej seniorów.
  • Walka Zabrze
  • Piast Pawłów
  • Stal Zabrze
  • Sparta Zabrze - klub piłkarski, posiadający drużyny w ligach juniorskich oraz drużynę występujący w lidze okręgowej seniorów.
  • MKS Zabrze-Kończyce (Gazobudowa Zabrze) – klub piłkarski posiadający obecnie tylko zespoły młodzieżowe. Powstał w 1956 w Bytomiu pod nazwą „Lechia”. W 1958 klub przeniósł siedzibę do Zabrza i zmienił nazwę na Klub Sportowy „Gazobudowa”, a następnie został włączony do rozgrywek piłkarskiej C-klasy. Pierwsze mecze rozgrywane były na boisku „Linodrutu”, a następne na stadionie przy ul. Hagera w Zabrzu.
  • UKS 14 Zabrze – uczniowski klub lekkoatletyczny z siedzibą w SP 14 w Zabrzu.
  • KS Zabrze-Grzybowice (Społem Zabrze, do 1975 jako LZS Grzybowice[58]) – klub piłkarski grający obecnie w A-klasie
  • MKS Zaborze – Młodzieżowy Klub Sportowy grający obecnie w A-klasie
  • UKS Quo Vadis Makoszowy – uczniowski klub piłkarski grający obecnie w B-klasie
  • KKS Zabrze – II-ligowy klub piłki nożnej kobiet, obecnie grający pod nazwą Górnik Zabrze
  • MKS Zabrze – koszykówka młodzieżowa
  • Studio Tańca „Szok”
  • Zespół Taneczny „Mak”
  • Górnik Zabrze – zespół piłki ręcznej znajdujący się obecnie w PGNiG Superlidze
  • UKS Spartakus Zabrze – uczniowski klub sportowy; siatkówka i koszykówka

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj
 
Kościół Pokoju w Zabrzu (ewangelicko-augsburski, ul. Lutra 2)
Osobny artykuł: Obiekty sakralne w Zabrzu.

Na terenie Zabrza działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Administracja

edytuj
 
Urząd Miejski w Zabrzu – ratusz (dawna dyrekcja huty „Zabrze” / Huty Donnersmarcka, ul. Religi 1)

Zabrze jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Zabrzu 25 radnych[68]. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Agnieszka Rupniewska.

Rada Miasta

edytuj
Ugrupowanie 2002−2006[69] 2006−2010[70] 2010–2014[71] 2014–2018[72] 2018–2023[73]
Sojusz Lewicy Demokratycznej 9 (SLD-UP) 4 (LiD) 3 1 (SLD Lewica Razem) –
Samoobrona 1 – – – –
Platforma Obywatelska 6 8 7 7 9 (KO)
Skuteczni dla Zabrza 1 3 – – –
Rodziny Zabrzańskie 8 – – – –
Prawo i Sprawiedliwość – 6 3 5 5
Razem dla Zabrza – 4 – – –
KWW Małgorzaty Mańki-Szulik – – 12 12 7
Lepsze Zabrze – – – – 3
Kukiz’15 – – – – 1

Miasto jest członkiem: Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.


Zanieczyszczenie środowiska

edytuj

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 Zabrze zostało sklasyfikowane jako osiemnaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej[74][75].

Honorowi obywatele

edytuj
Osobny artykuł: Honorowi Obywatele Miasta Zabrze.

Miasta partnerskie

edytuj

Lista miast partnerskich i zaprzyjaźnionych z Zabrzem[76]:

Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 miasto zerwało nawiązaną w 1998 współpracę z rosyjskim Królewcem[77].

Sąsiednie gminy

edytuj

Bytom, Gierałtowice, Gliwice, Ruda Śląska, Zbrosławice

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Wybory Samorządowe 2024 [online], wybory.gov.pl [dostęp 2024-05-07] (pol.).
  2. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  3. ↑ a b Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) [online], Główny Urząd Statystyczny, 15 października 2024 [dostęp 2024-10-28] (pol.).
  4. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507. 
  5. ↑ Zestawienie liczby mieszkańców z uwzględnieniem podziału na dzielnice na dzień: 30-09-2013.
  6. ↑ l (ilustr.), Zabrze. Wybory do Rad Dzielnic w marcu 2022 roku – Zabrze informacje [online], zabrze.com.pl [dostęp 2021-11-03].
  7. ↑ Urząd Statystyczny w Katowicach / Opracowania bieżące / Komunikaty i biuletyny / Inne opracowania / Biuletyn statystyczny województwa śląskiego I kwartał 2015 [online], katowice.stat.gov.pl [dostęp 2017-11-20].
  8. ↑ Zatrważające dane GUS. Te polskie miasta wyludniają się najszybciej. Łódź i Częstochowa wysoko.
  9. ↑ Zabrze w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-04], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  10. ↑ Michał Zieliński, Tutaj romanipen ściera się z rasizmem. Jak przeżyć na Buchenwaldczyków [online], wiadomosci.wp.pl, 27 kwietnia 2018 [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  11. ↑ Bartosz Pudełko, Romowie w Zabrzu: wystawa "Romarising" i mural [ZDJĘCIA] [online], Dziennik Zachodni, 21 listopada 2014 [dostęp 2023-09-21] (pol.).
  12. ↑ PW: Zabrze: Odgradzają się murami od Romów [ZDJĘCIA. Romscy sąsiedzi rozgoryczeni na lokatorów z Sienkiewicza]. zabrze.naszemiasto.pl, 2018-10-26. [dostęp 2023-09-21]. (pol.).
  13. ↑ a b c d e f Piotr Hnatyszyn, Piotr Muschalik, Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 7, ISBN 9789388427520.
  14. ↑ Dariusz Walerjański, Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt, Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 7, ISBN 978-83-924037-6-0.
  15. ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 70, 442.
  16. ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
  17. ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
  18. ↑ Knie 1830 ↓, s. 874.
  19. ↑ Urząd Miejski w Zabrzu, Miasto – Historia miasta – Hindenburg [online] [dostęp 2021-07-24] (pol.).
  20. ↑ J. Wolanin, Akta miasta Zabrza – Sygnatura 15/35/0 – Opis – Dzieje twórcy [online], szukajwarchiwach.gov.pl [dostęp 2021-07-24].
  21. ↑ Zabrski (Hindenburgski) Orędownik Powiatowy. „Zabrski (Hindenburgski) Orędownik Powiatowy”. nr 16, s. 119, 1920-04-15. Zabrze. 
  22. ↑ a b Dotyczy nazwy powiatu i gminy Hindenburga G.-Śl.. „Hindenburgski Orędownik Powiatowy”. nr 26, s. 233, 1922-07-20. Zabrze. 
  23. ↑ Zabrze i okolica.. „Nowiny Codzienne”. nr 122, s. 3, 1920-06-19. Opole. 
  24. ↑ a b Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 r. o ustaleniu brzmienia urzędowego nazw miejscowości na obszarze Ziem Odzyskanych Śląska Opolskiego, [w:] (Śląska Biblioteka Cyfrowa), „Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki”, R. 1 (nr 34), poz. 449 (§ 1, dz. XV, nr 6; § 2), 22 grudnia 1945, s. 382 [dostęp 2022-08-09].
  25. ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  26. ↑ a b c d e f Anna Jurkiewicz, Stanisław Ziemba: Województwo katowickie. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1962, s. 130-144.
  27. ↑ Historia Zabrza [online], historia-zabrza.pl [dostęp 2023-08-20].
  28. ↑ Patrz nazwa.
  29. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 637, hasło „Zabrze”.
  30. ↑ Kreis Hindenburg [online], home.arcor.de [zarchiwizowane z adresu 2013-12-24].
  31. ↑ a b Piotr Hnatyszyn, Piotr Muschalik, Zabrze powroty/heimkehr/come backs, 2007, s. 9, ISBN 9789388427520.
  32. ↑ Lwowiacy i Kresowianie świętowali 30-lecie [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 lutego 2019 [dostęp 2023-05-29] (pol.).
  33. ↑ Wizyta generała de Gaulle’a w Zabrzu [online], Historia Zabrza, 8 września 2017 [dostęp 2022-08-09].
  34. ↑ Kronika (lipiec 1967 – lipiec 1968), „Kroniki Miasta Zabrza”, R. 1968 [2], Zabrze 1968, s. 226.
  35. ↑ Order Sztandaru Pracy I klasy dla Zabrzu, „Nowiny”, 7 grudnia 1978, s. 1.
  36. ↑ Dariusz Walerjański, Zabrze krok po kroku/step by step/Schritt für Schritt. Wydanie III uzupełnione, 2010, s. 42, ISBN 978-83-924037-6-0.
  37. ↑ Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach zawiadamia o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych woj. śląskiego następującego zabytku: zespół zabudowy osiedla mieszkaniowego przy ul. Wolności 149, pl. Słowiański 1–5, ul.Stanisława Wyspiańskiego 1–9 w miejscowości Zabrze (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-06-09].
  38. ↑ Ewa Pokorska: Piękno użyteczne. Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2011, s. 103–104. ISBN 978-83-85871-60-6.
  39. ↑ Dziennik Zachodni – wkładka Region, „Krypta się otwiera”, 5 października 2007 roku.
  40. ↑ Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów. Stan w końcu lipca 2015 r.. Główny Urząd Statystyczny, 2015-08-25. [dostęp 2015-08-25].
  41. ↑ Operatorzy ZTM [online], rj.metropoliaztm.pl [dostęp 2021-11-01].
  42. ↑ Liceum Sztuk Plastycznych – Zespół Szkół nr 18 [online] [dostęp 2024-06-13] (pol.).
  43. ↑ Strona główna - Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. S. Moniuszki w Zabrzu - Portal Gov.pl [online], Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. S. Moniuszki w Zabrzu [dostęp 2024-06-13] (pol.).
  44. ↑ Kino Roma w Zabrzu.
  45. ↑ Miejski Ośrodek Kultury w Zabrzu / Ośrodki [online], mok.art.pl [dostęp 2022-08-09].
  46. ↑ Marcin Chabior, Oddział Biblioteki w Zabrzu-Rokitnicy z czytelnią w Zabrzu [online], Biblioteka Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  47. ↑ Chór Lutnia – Urząd Miejski w Zabrzu [online], miastozabrze.pl [dostęp 2024-06-15] (pol.).
  48. ↑ Gazeta Miejska Gliwice [online], gazeta-miejska.pl [dostęp 2022-08-09].
  49. ↑ Parki [online], Urząd Miejski w Zabrzu, 26 sierpnia 2020 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  50. ↑ Borsigwerk (Biskupice) – park i pomnik poległych sportowców. [online], Historia Zabrza, 20 kwietnia 2021 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  51. ↑ Biskupice-Borsigwerk – Park Hutniczy. [online], Historia Zabrza, 24 października 2020 [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  52. ↑ Informacje o jednostce – Zabrzański Kompleks Rekreacji Aquarius [online] [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  53. ↑ Kąpielisko Leśne [online], Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Zabrzu [dostęp 2022-08-09].
  54. ↑ ReShape – nowy kształt fitnessu – Zabrze [online], Reshape [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  55. ↑ Siłownia Smart Gym Zabrze Arena | kluby fitness i siłownie Smart Gym [online], smartgym.club [dostęp 2022-08-09].
  56. ↑ Just GYM Zabrze Plac Teatralny [online], Just GYM [dostęp 2022-08-09] (pol.).
  57. ↑ Xtreme Fitness Gyms Zabrze [online], Xtreme Fitness [dostęp 2022-08-09].
  58. ↑ Klub Sportowy Społem Zabrze.
  59. ↑ Zbory i placówki [online], chwe.pl [dostęp 2023-08-15].
  60. ↑ Lista zborów [online], chwz.info.pl [dostęp 2022-11-12].
  61. ↑ Zbory [online], maranatha.pl [dostęp 2022-11-12].
  62. ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2022-11-12].
  63. ↑ a b Zabrze [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
  64. ↑ Zabrze – kościół Pokoju [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
  65. ↑ Zabrze Mikulczyce – kościół [online], luteranie.pl [dostęp 2022-11-12].
    *Mikulczyce, drewniany kościół ewangelicko-augsburski z 1937 roku [online], polskaniezwykla.pl [dostęp 2022-11-12].
  66. ↑ Kontakt [online], zabrze.kwch.org [dostęp 2022-11-12].
  67. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-10-21].
    *Sala Królestwa Świadków Jehowy w Zabrzu-Rokitnicy już otwarta [online], dziennikzachodni.pl, 12 grudnia 2016 [dostęp 2017-05-12].
    *Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność w Zabrzu [online], zabrze.com.pl, 28 czerwca 2022 [dostęp 2022-06-30].
  68. ↑ Zarządzenie Nr 111 Wojewody Śląskiego z dnia 8 kwietnia 2010 r. (Dz. Urz. Woj. Śląskiego z 2010 r., Nr 64, poz. 1062).
  69. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza: Wybory samorządowe. wybory2002.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  70. ↑ Geografia wyborcza – Wybory samorządowe – Państwowa Komisja Wyborcza. wybory2006.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  71. ↑ Wybory Samorządowe 2010 – Geografia wyborcza – Województwo śląskie – – m. Zabrze. wybory2010.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20].
  72. ↑ Państwowa Komisja Wyborcza | Zabrze. wybory2014.pkw.gov.pl. [dostęp 2015-10-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-25)].
  73. ↑ Wybory samorządowe 2018 [online], wybory2018.pkw.gov.pl [dostęp 2018-10-26].
  74. ↑ Przerażający raport ws. jakości powietrza. Polskie miasta na czele listy [online], 14 maja 2016.
  75. ↑ Nowy Targ, Sucha Beskidzka i Proszowice wśród najbardziej rakotwórczych miast w Polsce, „Dziennik Polski”, Warszawa, 5 stycznia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2016-01-07].
  76. ↑ Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione [online], Urząd Miejski w Zabrzu [dostęp 2011-06-15] [zarchiwizowane z adresu 2013-04-16].
  77. ↑ Zabrze solidaryzuje się z Ukrainą. Zrywa umowę partnerską z Kaliningradem [online], zabrze.com.pl, 3 marca 2022 [dostęp 2022-03-03].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zabrze&oldid=75136996”