Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ; skraćeno Jugoslavija; također poznata i kao "Druga Jugoslavija") bila je država nastala 29. novembra 1943. na drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu kao zajednica pet naroda i šest republika, s prvobitnim imenom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ). To je ime promijenjeno 29. novembra 1945. na trećem zasjedanju AVNOJ-a u Beogradu u Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ), da bi konačno 7. aprila 1963. dobila ime Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Bila je jedna od osnivača Ujedinjenih nacija[4] i Pokreta nesvrstanih.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
SFRJ je bila nasljednica Kraljevine Jugoslavije (1918–1941). Prestala je postojati 1992. osamostaljivanjem Slovenije, Hrvatske i Makedonije (1991), zatim i Bosne i Hercegovine (1992) iz federacije. Preostale republike, Srbija i Crna Gora, formirale su novu zajednicu; prvo u aprilu 1992. SR Jugoslaviju, potom 2003. državnu zajednicu Srbija i Crna Gora, a na referendumu 21. maja 2006. Crna Gora je istupila iz državne zajednice, stvorivši samostalnu republiku. Kosovo se 2008. odvojilo od Srbije proglašavanjem nezavisnosti.
Geografija
uredi_(SH_labels).png)
U vrijeme od 1954-91. godine SFRJ je imala površinu od 255.804 km2. Sastojala je od šest saveznih republika (SR Slovenija, SR Hrvatska, SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Crna Gora i SR Makedonija), te dvije autonomne pokrajine SAP Kosovo i SAP Vojvodina, koje su pripadale SR Srbiji. Nakon završetka Drugog svjetskog rata, od 1947-54. godine dio SR Slovenije i SR Hrvatske, zbog neriješenog političkog i teritorijalnog pitanja sa Italijom pripadao je u de facto nezavisnu državu Slobodnu teritoriju Trsta (STT), koja je jednim dijelom (Zona B) bila pod vojnom upravom Jugoslavenske narodne armije (JNA), a drugim (Zona A) pod kontrolom američke i britanske vojske. Londonskim sporazumom 5. oktobra 1954. godine Zona B sa 515,5 km2 je pripojena SFRJ, a Zona A Italiji.
Ukupna dužina kopnene državne granice iznosila je 2114,2 km, a SFRJ je na sjeveru graničila sa Austrijom (330 km) i Mađarskom (582 km), na zapadu sa Italijom (232 km), sa kojom je Jugoslavija imala i pomorsku granicu na Jadranskom moru, na istoku sa Rumunijom (476 km) i Bugarskom (466 km), a na jugu sa Albanijom (438 km) i Grčkom (228 km).
Najveći dio Jugoslavije nalazio se na Balkanskom poluostrvu. Sjeveroistočni dijelovi Jugoslavije bili su ravničarski, dok je ostatak bio pretežno brdsko-planinskog reljefa. Jednim dijelom geografski i klimatski, pripadala je mediteranskoj klimi. Najviši vrh bio je Triglav sa 2864 m, drugi najviši vrh je bio Golem Korab sa 2753 m, na granici s Albanijom, te Titov Vrv sa 2747 m, na Šar Planini u blizini Tetova. S izuzetkom albanskog dijela obale, sva istočna jadranska obala sa otocima pripadala je Jugoslaviji.
Na granici s Albanijom nalazila su se tri velika jezera: Skadarsko, Ohridsko i Prespansko. Najduža rijeka bila je Sava sa 945 km, a najplovnija Dunav, koji je proticao kroz dio SR Hrvatske, SAP Vojvodine i kroz SR Srbiju, te kroz Novi Sad i Beograd. Ostale veće rijeke bile su Drava, Morava i Drina. Većina rijeka pripadala je Crnomorskom slivu, a manji dio Jadranskom i Egejskom.
Najveći broj otoka u SFRJ pripadao je SR Hrvatskoj, te uključujući manje otoke, hridi i grebene u Jugoslaviji je bilo oko 1300 otoka. Najveći otoci bili su: Cres, Krk, Brač, Hvar, Pag, Korčula, Dugi otok, Mljet, Vis, Rab, Pašman, Šolta i Lošinj.
Teritorijalna podjela
uredi| Teritorijalna podjela SFRJ | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Republika/Pokrajina | Glavni grad | Zastava | Grb | Položaj | Površina | Stanovništvo (1981) | |
| SR Bosna i Hercegovina | Sarajevo | .svg){kind=small}
|
|
|
51.129 | 4.124.256 | |
| SR Crna Gora | *Titograd | ,_Flag_of_Serbia_(1947%E2%80%931992).svg){kind=small}
|
.svg){kind=small}
|
|
13.812 | 584.310 | |
| SR Hrvatska | Zagreb | .svg){kind=small}
|
|
|
56.542 | 4.601.469 | |
| SR Makedonija | Skoplje | .svg){kind=small}
|
.svg){kind=small}
|
|
25.713 | 1.909.136 | |
| SR Slovenija | Ljubljana | .svg){kind=small}
|
|
|
20.253 | 1.891.867 | |
| SR Srbija | Beograd |
|
.svg){kind=small}
|
|
88.361 | 9.313.476 | |
| SAP Kosovo | Priština | 
|
10.887 | 1.584.440 | |||
| SAP Vojvodina | Novi Sad | 
|
21.506 | 2.034.772 | |||
| * danas Podgorica | |||||||
SFRJ je po zadnjoj teritorijalnoj podjeli bila administrativno podijeljena na 6 republika i dvije autonomne pokrajine, koje su pripadale SR Srbiji. Republike su bile podijeljene na općine, a veći gradovi su se mogli sastojati od nekoliko općina.
Historija
urediPozadina
urediRaspad Kraljevine Jugoslavije
uredi
Napadom nacističke Njemačke i njenih saveznika 6. aprila 1941. na Kraljevinu Jugoslaviju, usljed poraza Vojske Jugoslavije u Aprilskom ratu, dolazi do podjele i raspada Kraljevine. Na području današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i jednog dijela Srbije i Srijema (grad Zemun) 10. aprila, uz njemačku podršku stvara se marionetska Nezavisna Država Hrvatska. Dijelovi Slovenije su direktno pripojeni Trećem rajhu, a zapadni dijelovi su pripojeni fašističkoj Italiji, dok je Prekomurje okupirala fašistička Mađarska. Obalni dijelovi Hrvatske i veći gradovi (Split, Šibenik) pripojeni su Italiji, a dijelovi današnje Crne Gore su bili pod italijanskom aneksijom i upravom samoproglašene Kraljevine Crne Gore. Pogranične dijelove Crne Gore, naseljene većinskim albanskim stanovništvom, kao i dijelove današnjeg Kosova i Makedonije, okupirala je Italija i pripojila italijanskom protektoratu Kraljevini Albaniji. Kraljevina Bugarska je okupirala veliki dio današnje Makedonije, južne Srbije te manje dijelove istočne Srbije. Dijelove Vojvodine (Bačka) okupirala je Mađarska, Banat je bio pod direktnom upravom Trećeg rajha, a uža Srbija (često pod imenom Nedićeva Srbija) je bila pod njemačkom okupacijom i marionetskom vladom Milana Nedića.
Progoni
uredi
Na području novoosnovane NDH, dolazi do progona Jevreja i Srba te uvođenja rasnih zakona, samo tri sedmice nakon proglašenja NDH.[5] Po uzoru na Rasne zakone Trećeg rajha, uhapšeni se Jevreji zatvaraju u logore ili se deportuju u koncentracione logore na području Trećeg rajha. Po jednoj zakonskoj odredbi Trećeg rajha, novonastale vlasti (u NDH i Srbiji, kao i u svim drugim područjima), plaćale bi transport Jevreja Trećem rajhu, a zauzvrat im je bilo omogućeno oduzimanje cjelokupne imovine protjeranih Jevreja.[5] Stvaraju se koncentracioni logori (Kruščica, Jasenovac, Jadovno), te se u njih zatvaraju komunisti i svi drugi protivnici ustaškog režima. Sličan teror provodi se i u Srbiji pod vladom Milana Nedića u kojoj se zatvaraju Jevreji i komunisti, kao i protivnici režima u logor Sajmište u blizini Zemuna.
Kvislinške jedinice
uredi
U svim dijelovima bivše Kraljevine stvaraju se paravojne i vojne organizacije, koje se naoružavaju uz pomoć okupacionih vlasti. Od dijelova raspadnute Vojske Kraljevine Jugoslavije, stvara se Jugoslavenska vojska u otadžbini (JVuO) pod zapovjedništvom pukovnika Draže Mihailovića, koja se u početku bori protiv Nijemaca, ali nakon prvih sukoba s partizanskim jedinicama, staje na stranu vlade Milana Nedića i učestvuje u borbama protiv partizana i jedinica NOVJ. Razlozi razilaženja četnika Draže Mihajlovića sa partizanima je u početku bio defanzivni pristup Mihailovića i izbjegavanje konflikta, zbog velikih odmazdi nad srpskim narodom od strane Nijemaca, ideoloških razlika između komunističkog programa borbe i revolucije i rojalističkog pristupa četničkog pokreta, ali i zbog političkog programa Ivana Moljevića, u kojem se izlažu ciljevi stvaranja Velike Srbije i planira etničko čišćenje Hrvata i Muslimana na teritoriji.[6] U Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini stvaraju se mnogobrojni četnički odredi, kao i jedinice lojalne Nedićevoj vladi (Četnici Koste Pećanca, Srpski dobrovoljački korpus pod zapovjedništvom Dimitrija Ljotića, Srpska državna straža, Lovćenska brigada pod zapovjedništvom generala Krste Popovića, Crnogorska dobrovoljačka garda sa zapovjednikom Pavlom Đurišićem). Na području Slovenije stvara se Slovensko domobranstvo i građanska organizacija sa militantnom frakcijom Bijela garda i Plava garda ili Slovenski četnici.[7] Na području Sandžaka organizuje se Muslimanska milicija Sandžaka, koju naoružava ustaški pokret i italijanska vojska. Na području Kosova organizuju se jedinice milicije Vulnetari i 1942. godine organizacija Balli Kombëtar, koja za cilj ima proširenje albanske države, te se jedno vrijeme smatrala antifašističkom oganizacijom, ali vremenom sve više surađuje sa italijanskom vojskom. U Bosni i Hercegovini se uslijed terora četnika nad muslimanskim stanovništvom stvaraju i lokalne milicije kao Hadžiefendićeva legija, Huskina vojska (1943), te niz drugih manjih muslimanskih milicija lokalnog značaja, koje su uglavnom direktno naoružavane od strane Ustaške vojnice ili Hrvatskog domobranstva. Ove se milicije uglavnom bore protiv četnika i surađuju sa ustašama, osim u rijetkim slučajevima, kada potpomažu jedinice NOVJ.
Stvaranje NOVJ
uredi
Nedugo nakon okupacije Jugoslavije, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), na čelu sa Josipom Brozom Titom, počela je sa organizovanjem oružanog otpora protiv okupatora. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da osnivaju partizanske odrede. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine donio odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom Sovjetskog Saveza u rat protiv Njemačke i angažovanjem glavnih njemačkih vojnih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine. Taj dan se nakon rata slavio u Jugoslaviji, kao državni praznik pod imenom Dan borca. U Srbiji 7. jula je Valjevski partizanski odred u Beloj Crkvi u Krupnju organizovao prvi oružani napad, u Crnoj Gori prvi sukob je bio 13. jula, u Sloveniji 22. jula, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini ustanak započinje 27. jula, a u Makedoniji 11. oktobra. Ti su se dani u SFRJ slavili kao republički praznici pod imenima Dan ustanka naroda pojedine republike. Nakon prvih manjih sukoba, partizanski odredi dobijaju na snazi, te se stvaraju oslobođene teritorije kao tzv. Užička republika u Srbiji, (od 24. septembra do 29. novembra 1941) i Fočanska republika u decembru 1941. Nakon pada Užica, partizanski odredi se povlače u Bosnu i Sandžak, a u Rudom se 21. decembra 1941. godine formira Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada. Odluku o formiranju brigade donio je Centralni komitet KPJ, a formirao ju je Vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je šest bataljona (četiri iz Srbije i dva iz Crne Gore) ukupne jačine oko 1.200 boraca. Za komandanta je postavljen rezervni oficir Vojske Kraljevine Jugoslavije i učesnik građanskog rata u Španiji Koča Popović. Taj se dan smatrao kao dan formiranja prve vojne jedinice NOVJ, a u SFRJ je do 1948. godine slavljen kao Dan Jugoslavenske armije (JA), a nakon sukoba sa Sovjetskim Savezom 1948. godine, praznik je prebačen na 22. decembar.[a]
Osnivanje
urediDrugo zasjedanje AVNOJ-a
uredi.svg)
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu u noći između 29. i 30. novembra 1943. donošenjem Deklaracije drugog zasjedanja AVNOJ-a, AVNOJ se konstituiše u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo, te se osnivanjem Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), praktički stvara privremena Vlada Jugoslavije. Za Predsjednika i povjerenika za narodnu odbranu proglašava se Josip Broz Tito, kom se dodjeljuje najviši čin maršala, a za predsjednika AVNOJ-a: Ivan Ribar sa potpredsjednicima: Antunom Avgustinčićem, Dimitrom Vlahovim, Markom Vujačićem, Mošom Pijadom i Josipom Rusom.
Istovremeno se donosi i niz drugih odluka, kao Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu u kojoj se prvi put spominje pravo na samoopredjeljenje naroda, pravo na otcjepljenje, ujedinjavanje sa drugim narodima, te sporazumno dogovaranje svih naroda koji su u toku trogodišnje NOB-e učestvovali u stvaranju vojnih i političkih preduslova za stvaranje bratstva naroda Jugoslavije. Ujedno se i država definiše kao federacija sa jednakim pravima naroda: Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca, te naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Također se sva prava garantuju i nacionalnim manjinama.[b][6]
Među izaslanicima, osim KPJ, bilo je i izaslanika Hrvatske seljačke stranke (mačekovci i radićevci), Srpske zemljoradničke stranke, Stranke samostalnih demokrata, Jugoslavenske muslimanske organizacije (spahinovci), nekolicina radikala, dvojica Hrvata iz Jugoslavenskog odbora osnovanog još 1915. godine u Londonu, Stranka kršćanskih socijalista i drugih građanskih partija. Većina delegata bili su pripadnici Narodnoosloboilačke vojske Jugoslavije kao provjereni borci i revolucionari. Na zasjedanju nisu prisustvovali delegati iz Makedonije, koji se nisu uspjeli probiti do Jajca.[8]
Teheranska konferencija
uredi
Ovom deklaracijom, započinje borba KPJ za priznavanje NKOJ-a kao ravnopravnog partnera kod savezničkih sila, koje su do tada imale vojne misije i u četničkom pokretu Mihailovića. Cilj ovog zasjedanja je bio stvoriti državne organe, koji će moći Jugoslaviju ravnopravno predstavljati na međunarodnom nivou. U isto vrijeme (28. novembra-1. decembra) u Teheranu se održavala Teheranska konferencija, u prisustvu trojice predsjednika savezničkih sila: Staljina, Churchilla i Roosevelta, na kojoj se odlučivalo o daljim koracima u borbi protiv Njemačke. Tito je informirao trojicu predsjednika o rezultatima zasjedanja u Jajcu, a Staljin je proglašenje AVNOJ-a nazvao "nožem u leđa Sovjetskom Savezu".[6] Razlog je bio dotadašnje priznavanje izbjegličke Vlade Jugoslavije u Londonu od strane saveznika, kao jedinog legitimnog predstavnika Jugoslavije. Tito je već ranije, od 1. oktobra do 26. novembra sa četiri telegrama obavijestio Staljina o svojim namjerama, te se pretpostavlja da je žestoka reakcija Staljina bila samo lažno usklađivanje mišljenja sa Churchillom.[6] U međuvremenu, od maja 1943. engleska je vojna misija obavještavala o uspjesima partizana i o oportunizmu četnika, te su na Teheranskoj konferenciji, između ostalog, donesene odluke o pomaganju jugoslavenskih partizana i priznavanjem Tita kao legitimnog savezničkog predstavnika u Jugoslaviji. Istovremeno se pojavila teza o savezničkom iskrcavanju na Balkanu, koju je Tito odbio.[6]
Pobjeda
uredi
Nakon četiri godine rata, NOVJ izlazi iz rata kao pobjednik. Rat se završava kapitulacijom Njemačke 8. maja 1945, a u Jugoslaviji rat traje do 15. maja. Nakon sedam neprijateljskih ofenziva i oslobađanja Beograda 20. oktobra 1944. uz pomoć sovjetske Crvene Armije, jugoslavenski partizani pokušavaju diplomatskim priznanjem velikih sila ostvariti konačni uspjeh. Nakon Titovog odbijanja da se u jesen 1944. godine nekoliko britanskih divizija iskrca u Dalmaciji, politička se napetost između Velike Britanije i Jugoslavije zaoštrava. Po informaciji predsjednika vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, Ivana Šubašića, da je Tito spreman i na otpor protiv britanske vojske, Churhill odustaje od ove ideje.[6] Na Visu se 16. juna 1944. godine sastaju Tito i Šubašić, koji potpisuju sporazum o stvaranju privremene vlade nakon završetka rata. Narod bi se referendumom odlučio o tome da li će Jugoslavija biti monarhija ili republika, a da se Izbjeglička vlada Šubašića ogradi od svih kolaboratera i pripanika četničkog pokreta koji su predstavljani kao jedini borci u Jugoslaviji u borbi protiv Njemačke.[6] Istovremeno 9. oktobra 1944. godinu u razgovoru između Churhilla i Staljina, postiže se dogovor o interesnoj podjeli Jugoslavije na dvije sfere (britansku i sovjetsku) u omjeru 50:50. Tito i KPJ su za ovaj dogovor tek kasnije saznali, a Staljin nije blagovremeno informirao Tita.[6] Sporazum Tito-Šubašić je potvrđen od velike trojice na Konferenciji u Jalti u februaru 1945. Time se stvorila mgućnost da se 7. marta 1945. godine stvori prva privremena vlada DFJ u kojoj su od ukupno 28 članova 20 bili zastupnici iz AVNOJ-a, tri člana su bili predstavnici Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, a petorica pripadnici predratnih političkih partija. Tito je izabran za Predsjednika Vlade, a Šubašić za ministra vanjskih poslova DFJ. U aprilu 1945. godine, DFJ sklapa pakt o prijateljstvu sa Sovjetskim Savezom, te se ušvršćuje u novoj evropskoj političkoj situaciji.[6]
Albanija, Grčka
urediJoš za vrijeme Drugog svjetskog rata, revolucionarna (agresivna)[6] vanjska politika KPJ dovela je do kritike velikih sila. Tito je jačao uticaj KPJ na susjedne komunističke partije (Komunistička partija Albanije (KPA), Komunistička partija Grčke (KPG) i Komunistička partija Bugarske (KPB)), a KPA je samo uz pomoć KPJ uspjela doći na vlast u Albaniji. Kada se najesen 1946. godine grčki građanski rat na sjeveru rasplamsao, Tito je podržavao borbu Narodnooslobodilačke vojske Grčke (ELAS), (kasnije nazvane Demokratska armija Grčke) i Slavensko-makedonske narodnooslobodilačke fronte (SNOF) koja se borila protiv grčke vojske i za stvaranje socijalističkog uređenja u Grčkoj. U vremenu od 1945-49. godine u vojvođanskom naselju Maglić kod Bačkog Petrovca osnovano je naselje (Grčka opština u Vojvodini) za obuku i oporavak grčkih revolucionara koje je imalo oko 4.500 stanovnika, a u kojem su važili grčki zakoni i koje je predstavljalo vanteritorijalno područje Grčke u Jugoslaviji sa vlastitim zakondavstvom, ekonomijom, novčanim bonovima, školskim sistemom, potpuno izolovano od lokalnog stanovništva.[9] Nakon prijetećeg zahtjeva Staljina da Jugoslavija prestane pomagati grčke pobunjenike, Tito se protivio prekidu pomoći, ali zbog privredne krize izazvane Rezolucijom Informbiroa 10. jula 1949. godine, Jugoslavija zatvara grčko-jugoslavensku granicu, te time onemugaćava povlačenje grčkih pobunjenika. Podrška albanskim komunistima trajala je sve do 1948. godine, a postojala je namjera ujedinjenja Albanije sa Jugoslavijom, čime bi se albansko nacionalno pitanje u potpunosti rješilo. Potpisivanjem Ugovora o prijateljstvu i zajedništvu sa Albanijom 9. jula 1946. godine, Albanija postaje jugoslavenski satelit sa zajedničkom carinskm unijom, zajedničkom politikom cijena i izjednačavanjem valutnog sistema, a u Albaniju se šalju vojni stručnjaci za obuku Albanske vojske.[6] Staljin je čak u razgovoru sa Đilasom 1948. pristao da Jugoslavija pripoji Albaniju. Istovremeno u dogovoru sa predsjednikom KPA Enverom Hoxhom, Jugoslavija šalje dvije divizije JA na jug Albanije, koje bi trebale braniti Albaniju od monarhističke vojske Grčke. Tito je zbog protesta Staljina povukao jedince JA iz Albanije, u koju su doputovali sovjetski vojni savjetnici, te se time albanski politički vrh podijelio na pobornike jugoslavenske i sovjetske politike. Raskidom veza sa SSSR 1948. Albanija se okreće od Jugoslavije i dolazi do zahlađenja odnosa koje će trajati nekoliko decenja.
Federacija sa Bugarskom
urediZa vrijeme rata 1944. godine stvara se ideja o Bugarskoj kao sedmoj republici DFJ. Delegacija predvođena Kardeljom, doputovala je u Sofiju na pregovore, na kojima su Bugari plan Kardelja odbili, a predložili svoj. Pregovori su nastavljeni u Moskvi u januaru 1945, a povratkom Georgija Dimitrova u Bugarsku krajem 1945, bugarski parlament priznaje makedonsku naciju, te se pregovori nastavljaju 1. augusta 1947. na Bledu, gdje se stvara carinska unija između Bugarske i FNRJ. U sljedećim koracima Dimitrov je predložio stvaranje jedne istočnoevropske federacije u kojoj bi učestvovali Bugarska, FNRJ, Albanija, Rumunija, Mađarska, Poljska i Čehoslovačka. U jednom intervjuu Staljin, koji je oštro reagirao na ideju stvaranja federacije, odbio je tu mogućnost, a dao svoju suglasnost za stvaranje federacije između Bugarske, FNRJ i Albanije. Kasnijim pritiskom Staljina na FNRJ i Rezolucijom Informbiroa, odustalo se od ovih ideja.[6]
Poslijeratni period
urediBroj žrtava rata
uredi
Osnivanjem Državne komisije za ustanovljavanja zločina okupatora i domaćih izdajnika u novembru 1945. godine, odlučeno je pokretanje procesa ispitivanje broja žrtava tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Prvi podatak o broju žrtava iznio je Tito u maju 1945. godine podatkom da je Jugoslavija imala 1,7 miliona žrtava, a od toga 305.000 poginulih partizana. Broj nije nikada dokazan, niti postoje informacije o načinu proračuna.[6] U ovaj broj su uračunati i demografski gubici uslijed nižeg nataliteta, broja emigranata, protjeranih, te stanovništva koje je zbog promijenjenih granica tek računato u stanovništvo Jugoslavije. Zapadnoevropski demografi ovaj broj reduciraju na oko 1 milion.[6] U toku pregovora između SR Njemačke i FNRJ oko ratnih odšteta, ovaj je broj od strane Vlade Jugoslavije smanjen na 950.000.[6] Kako je njemačka vlada insistirala na tačnom broju, broj je 1964. godine smanjen na 597.323 osobe, koje su poimence izlistane.[6] Profesor matematike Vladeta Vučković, kao student, a tada član komisije, koja je podatke statistički obrađivala, izjavio je 1984. godine u srpskim emigrantskim novinama Naša reč, izdatim u Londonu, da je ovaj broj došao nestručnom obradom studenata, koji su imali dvije sedmice za izradu ovog izvještaja.[6] Kasnijim analizama Bogoljuba Kočovića i demografa Vladimira Žerajića, ovaj broj se 2010. godine kretao do 640.000, od čega su 173.600 bili pripadnici partizanskih jedinica.[6][10][11] Ova se tema ponovo pojavila u srbijanskim i hrvatskim medijima krajem 80-ih godina 20. vijeka, te se žrtvama rata i žrtvama koncentracionog logora u Jasenovcu manipulisalo u političke svrhe.[6]
Bleiburg
uredi_Das_Massaker_auf_dem_Bleiburger_Feld_durch_die_Staatsgrenze_zwischen_%C3%96sterreich_und_Jugoslawien_(Slowenien)_getrennt.jpg)
Zvanična kapitulacija trupa Wehrmachta, koje su se povlačile iz Jugoslavije bila je potpisana 9. maja u Topolšici, ali su se njemačke jedinice i dalje povlačile prema Austriji, tako da su borbe trajale sve do 15. maja. JA je ušla u područje Koruške u Austriji i zauzela nekoliko gradova. Početkom maja 1945, Hrvatske oružane snage, 15. kozački SS korpus i ostaci četnika, Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa (SDK) su se predali britanskim vojnicima. U austrijskom mjestu Bleiburgu se britanskim vojnicima predalo 93.000 pripadnika raznih vojnih jedinica. Britanci su međutim odbili prihvatiti predaju oružanih snaga NDH i naredili da se moraju predati Jugoslavenskoj armiji. Između Britanaca i vojnika Jugoslavenske armije su izbile nesuglasice oko teritorija. Veliki dio vojnika je predat JA, a visoki oficiri i političari NDH su u organizovanim bjegom organizovanim tzv. Linijom pacova, pobjegli preko Italije u Španiju i Južnu Ameriku. U mjestu Palmanova u Italiji se predalo između 2.400 i 2.800 pripadnika SDK, a 12. maja još oko 2.500 pripadnika SDK se predalo Britancima kod Unterbergena. Zvaničan broj žrtava nije nikada ustanovljen[6], a po podacima historičara Vlade Slovenije na području današnje Slovenije postoji oko 500 stratišta.[6] U hrvatskim emigrantkim krugovima, kružila je fantastična, ali neistinita brojka od 600.000 poginulih.[6] Britanski historičar Nikolai Tolstoy navodi brojku od 200.000 do 300.000 zarobljenika, ali je ta brojka u sudskom procesu u Britaniji dokazana kao pretjerana. Srbijanski političar i disident Milovan Đilas formulirao je broj žrtava ovako:
..."Zvanični sudovi nisu postojali, te nije bilo mogućnosti za istragu 20.000 do 30.000 slučajeva. Tako je bio najjednostavniji način, te ljude pobiti..."[12]
– Milovan Đilas
Nastavak oružanog otpora protiv nove vlasti
urediNakon kapitulacije Trećeg rajha i završetka Drugog svjetskog rata u raznim dijelovima Jugoslavije došlo je do stvaranja gerilskih pokreta, koji su se borili protiv novonastale vlasti. U dijelovima Hrvatske i Bosne i Hercegovine, od preostalih pripadnika ustaškog pokreta i domobrana, kao i od pripadnika legionarskih jedinica formirane su jedinice Križara (često nazvane i Škripari). Na kapama su nosili obilježja sa bijelim platnenim križevima, umjesto umjesto nekadašnjih ustaških i domobranskih oznaka. Zapovjednici križara bili su između ostalih Hasan Biber, Vjekoslav Luburić, Božidar Kavran i Vjekoslav Blaškov, a po nekim neprovjerenim podacima i Rafael Boban. Napadi križara bili su lokalnog značaja, sa iznenadnim napadima na jedinice Jugoslavenske vojske, diverzijama na prometnice i političkom propagandom među stanovništvom. Jedan dio križara krio se u šumi, a neki su živjeli i dalje u selima, te u slučaju da OZNA ili UDBA pretražuje selo, bježali u skrovišta u šumi. Gerilski pokret bio je prisutan od 1945-50. a veći dio je razbijen je operacijom "Gvardijan".
Na području Kosova i Makedonije, borbe je nastavila albanska nacionalistička organizacija Balli Kombëtar, a njihove su jedinice razbijene od strane vojske i milicije oko 1948. godine, a jedan dio pripadnika prebjegao je u Albaniju ili u inostranstvo.
Sličan pokret u Sloveniji nazivao se Matjaževo gibanje. Pokret sastavljen uglavnom od seljaka nezadovoljnih zemljišnom reformom, a djelomično od pripadnika Slovenskog domobranstva potpomognutim bivšim oficirima Jugoslavenske vojske u otadžbini, koji su organizacije pomagali iz izbjegličkih logora u Austriji. Prve ilegalne grupe su osnovane u proljeće 1946. godine, da bi djelovanje sljedeće godine doseglo vrhunac, a 1948. godine zbog jakog djelovanja UDBA-e akcije su prestale. Najviše grupa bilo je u Štajerskoj i Prekmurju, jer je zbog geografskog položaja i ravnice, bijeg u Austriju bio vrlo jednostavan. Djelovanje grupa svelo se uglavnom na krađe hrane, diverzantske napada na vojne jedinice, miliciju i politička zastrašivanja. U Sloveniji je djelovalo oko 35 ilegalnih grupa.[13]
Od ostataka Jugoslavenske vojske u otadžbini formirane su manje uglavnom neorganizovane jednice tzv. Ravnogorskog pokreta, koje se nisu predale Jugoslavenskoj armiji. Boravile su u bijegu uglavnom u Bosni i Hercegovini, ali su nakon hapšenja i suđenja Draži Mihailoviću ubrzo uništene ili su se predale jedinicama OZNA-e.
Treće zasjedanje AVNOJ-a
uredi
Prije održavanja zasjedanja 11. novembra 1945. održani su izbori za narodne poslanike Ustavotvorne skupštine Demokratske Federativne Jugoslavije te je ujedno izabrana Ustavotvorna skupština Demokratske Federativne Jugoslavije. Sva mjesta u skupštini osvojili su predstavnici Narodnog fronta.
Na trećem zasjedanju AVNOJ-a 29. novembra 1945. godine u Beogradu, dosena je odluka o proglašenju Jugoslavije republikom, i dato joj je novo ime FNRJ. Istoga dana Ustavotvorna skupština je pretvorena u Narodnu skupštinu FNRJ. AVNOJ je na taj način prestao postojati. Već 31. januara 1946. godine jednoglasnim izglasavanjem usvojen je Ustav FNRJ, koji je bio baziran na osnovama sovjetskog Ustava iz 1936. godine.[6] U Ustavu se definiše teritorijalna podjela na 6 narodnih republika i 2 pokrajine (Autonomnu pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu kosovsko-metohijsku oblast), a granice republika su uglavnom slijedile granice nakon Balkanskih ratova 1912/13, kao i etničke kriterije. NR Crnoj Gori se pripaja Kotor, granice između NR Slovenije i NR Hrvatske slijedi jezičnu granicu, a NR Slovenija dobija gradove Koper, Izolu i Piran. Granica NR Bosne i Hercegovine je preuzeta iz austrougarskog vremena, a kasnije su u području Neuma izvršene promjene granica između NR Hrvatske i NR Bosne i Hercegovine. Granica NR Srbije prema NR Makedoniji je uglavnom jezička granica. Područje Sandžaka je podjeljeno između NR Srbije i NR Crne Gore. Novina je bila proglašavanje NR Makedonije i pokrajina Kosova i Vojvodine, koji do tada u tom vidu nisu postojale, kao i dodjeljivanje statusa naroda Crnogorcima i Makedoncima. Istovremeno, po uzoru na sovjetski Ustav, republikama je data mogućnost istupanja iz zajednice, ali se njihov suverenitet ograničavao Ustavom.
Član 1.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su na osnovu prava na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi.[14]
U isto vrijeme se definiše pet jugoslavenskih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci), te se proklamiraju de facto službeni jezici u republikama (srpskohrvatski, slovenski i makedonski). Članom 25. Ustava se garantuje sloboda vjeroispovjesti, ali se istovremeno religija proglašava "opijumom za narod", te ozakonjenim odvajanjem vjere od države, dolazi do izdvajanja nastave religije u školama, odvajanja vjerskih fakulteta sa univerziteta u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani, te zatvaranja mnogobrojnih vjerskih institucija, saveza i izdavačkih kuća. Od 1950. godine zabranjeno je nošenje zara i zabranjuju se derviški redovi.[6] Donošenjem ovog Ustava, u društveno uređenje Jugoslavije uvode se elementi socijalističke revolucije, sa motom Bratstvo i jedinstvo.
Rezolucija Informbiroa
uredi
Donošenjem zakona o nacionaliziranju privatnih privrednih preduzeća, 5. decembra 1946. godine, sve firme, koje su imale savezni ili republički značaj pretvorene su u državnu svojinu. Početkom 1948. godine se i firme iz ostalih privrednih grana, trgovine i finansijskog sektora proglašavaju državnom imovinom. Taj period koji su jugoslavenki historičari zvali "administrativni socijalizam" nastavlja se donošenjem petogodišnjeg plana za 1947-51. godinu po uzoru na sovjetski način upravljanja. U tim godinama je jugoslavenska politika oslonjena na sovjetska iskustva, te se provodi agrarna reforma, kolonizacija Vojvodine, gdje se, na područjima Slavonije, Srijema, Bačke i Banata odakle su odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a protjerani tzv. Podunavski Nijemci, naseljavaju kolonisti iz siromašnih dijelova Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore. Vanjska revolucionarna politika FNRJ, politički uticaj na susjedne zemlje, ideja stvaranja Balkanske federacije, kao i odnos KPJ prema KPSS, te težnja Tita za uvođenjem specifičnih puteva u revoluciji u odnosu na Sovjetski Savez, dovela je do isključenja KPJ iz Kominforma.[6] Na sjednici 28. jula 1948. u Bukureštu, donosena je Rezolucija u kojoj se KPJ optužuje za neiskrenost, oportunizam, revizonizam i nacionalizam, kao i za mirnu asimilaciju kapitalističkih elemenata. Nakon proglašavanja Rezolucije, do tada bratske komunističke partije (grčka, albanska, bugarska, kao i tršćanska komunistička organizacija) javno se ograđuju od Tita, a mediji u drugim komunističkim zemljama, javno napadaju FNRJ. U KPJ dolazi do političkog rascjepa, pristalica Staljina i pristalica Titove politike. Uz podršku Milovana Đilasa, Edvarda Kardelja i Aleksandra Rankovića, Tito organizuje čistke u KPJ, u kojima se iz KPJ isključuje oko 55.000 članova[6], a između 11.000-18.000[6] završava u zatvorima na Golom otoku, Svetom Grguru i Rabu. U toku 1948. godine dolazi i do ekonomskih sankcija istočnih zemalja, povećanja izvoznih cijena, prekida isporuke nafte iz Rumunije. Albanski predsjednik Enver Hoxha šalje na Kosovo organizovane trupe koje će pomagati albansko stanovništvo u borbi protiv KPJ. Na jesen 1949. godine Sovjetski Savez prekida pakt o prijateljstvu i zahtjeva napuštanje jugoslavenskog ambasadora iz zemlje. Na području Rumunije i Mađarske[6] organizuju se vojni manevri kao prijetnja, a Tito je dao zadatak Svetozaru Vukmanoviću Tempu o organizovanju otpora i novom partizanskom ratu i osnivanju partizanskih jedinica, koje bi ostale okupiranim područjima, dok bi glavnina vojske, koja je brojila oko 275.000 boraca, trebala da se povuče do centralnih planinskih masiva, a po potrebi sve do mora. Krajem 1949. godine u Bugarskoj, Rumuniji i Albaniji bilo je koncentrisano više od sedam motorizovanih divizija, koje su bile spremne za napad na Jugoslaviju. Politički vrh i Glavni štab JA napustili su Beograd i preselili se u Topolu, a u unutrašnosti države, uglavnom na područje Bosne i Hercegovine evakuisana su skladišta sa hranom, arhive, a iz Vojvodine čak i čitave fabrike. Te je godine Jugoslavenska armija (JA) dobila 50% godišnjeg državnog budžeta.[15] Na granici se bilježe mnogobrojni oružani incidenti. Po jugoslavenskim podacima od 1948-53. na granici Jugoslavije došlo je do 7.877 incidenata, od kojih su 142 bili oružani sukobi i u kojima je učestvovalo više od 600 neprijateljskih agenata. Postojali su planovi odbrane od napada Sovjetskog Saveza i satelitskih zemalja, u kojima bi se između ostaloga srušila zaštitna brana i kanal na Đerdapu, čime bi se poplavila područja mogućeg sovjetskog prodiranja motorizovanim i tenkovskim jedinicamama, kao i protivnapad JA na Bugarsku i Rumuniju, te prodor do Crnog Mora. Istovremeno je stvorena koalicija sa Grčkom, koja bi omogućila odbranu Makedonije, te zauzimanje i podjelu Albanije između Grčke i Jugoslavije.[15] Američki ambasador u Jugoslaviji George W. Allen izjavio je 29. novembra 1949. godine da u slučaju oružanog sukoba SAD neće biti neutralne. Osim odlučnosti KPJ i Titove politike odbijanja uslova, naklonost zapadnih političara omogućila je suprostavljanje Sovjetskom Savezu. Sukob sa SSSR-om je potrajao sve do 1953. godine.[6]
1950-e
urediPrivredna reforma
uredi.jpg)
Kolektivizacijom, podržavljanjem privatne imovine i osnivanjem zadruga, nastaje prva faza ekonomske reforme zasnovane na sovjetskom principu. Početkom 50-ih godina započinje jugoslavenski put razvoja socijalizma: radničko samoupravljanje. Donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim udruženjima od strane radnika 27. juna 1950. nastaje period koji će se 25 godina kasnije pretvoriti u ideal socijalizma definisan frazom Fabrike radnicima.[6] Kolektivizacijom zemljišta stvoreno je 1947. godine 799 zadruga, početko januara 1949. bilo ih je 1318, a u decembru iste godine 6492.[15] Ovakve mjere dovele su do pobuna seljaka, kao u Cazinskoj krajini, gdje je 1950. izbila pobuna nazvana Cazinska buna.[15] Iz tzv. administrativnog socijalizma prelazi se u fazu radničkog samoupravljanja. Fabrikama, čiji je vlasnik još uvijek država, de facto upravljaju radnici, dok pravo veta i dalje imaju direktori, postavljeni od Komunističke partije. Uvođenjem novog privrednog sistema 1952. godine, preduzeća imaju pravo raspolaganja, u zavisnostu od privredne grane, od 3-17% od ukupnih kumulativnih sredstava, te se time pojavljuje tržišna privreda prvi put u jednom socijalističkom uređenju, gdje se, mada ne značajno, stanje na tržištu reguliše ponudom i potražnjom. Dotadašnji državni planovi se zamjenjuju privrednim planovima u čijem razvoju sudjeluju radnički savjeti. Ova se tendencija potvrđuje i na VI kongresu SKJ od 2-7. novembra 1952. u Zagrebu. Istovremeno se, u skladu promjena, ime KPJ mijenja u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), čime se želi prikazati, drugačiji put u socijalizam. Tim promjenama razgrađuje se golemi državni aparat i dolazi do decentralizacije, po planovima Edvarda Kardelja, te se mnoge regulative sa federalnog, prebacuju na republički i općinski nivo. Time se definiše i novonastali status društvene imovine, koji zamjenjuje državnu imovinu.[6] Donošenjem ustavnih promjena u Ustavnom zakonu iz 1953. godine, nagovještava se rješavanje nacionalnog pitanja kroz socijalističko uređenje.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je socijalistička demokratska savezna država suverenih i ravnopravnih naroda.
– Član 1. Ustavni zakon o osnovama društvenog i političkog uređenja Federativne Narodne Republike Jugoslavije i saveznim organima vlasti (1953)
Između ostalog raspušta se Vijeće naroda, kao samostalni dom saveznog parlamenta i spaja se sa prvim domom Saveznim izvršnim vijećem.[6] Umjesto dosadašnje Vlade Jugoslavije, osniva se Savezno izvršno vijeće (SIV), a ministri se zamjenjuju državnim sekretarima.[6] Na čelo SIV-a bira se Josip Broz, koji je istovremeno predsjednik Vlade, predsjednik Republike i glavni zapovjednik oružanih snaga. Ove političke promjene relativno malo utiču na demokratski razvoj u Jugoslaviji, jer se u političkim strukturama i dalje osim Tita zadržavaju političari tvrde linije Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo i drugi partijski oligarsi.[6]
Saradnja sa SAD
urediKrajem 1949. dolazi do tajnih pregovora jugoslavenskih političara (Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Veljko Mićunović, Vlatko Velebit), najprije u Londonu, a zatim sa političarima SAD-a. Nakon pregovora sa američkim predstavnicima, Jugoslavija je isporučila sovjetski MIG-15, koji se srušio iznad Jugoslavije, dala informacije o sovjetskim obavještajcima u Zapadnoj Evropi, a zauzvrat je SAD isporučila američke avione, te pilote obučavala u lovačkim napadima.[15]
Kandidaturu Jugoslavije za jednu od šest nestalnih članica u Vijeću sigurnosti u oktobru 1949. zbog političke krize sa Sovjetskim Savezom, podržale su SAD, te je Jugoslavija 20. oktobra 1949. dobila članstvo, uprkos protivljenju Sovjetskog Saveza, koji su podržavali članstvo Čehoslovačke. Do kraja 1951. godine, do kada je članstvo u Vijeću sigurnosti trajalo, Jugoslavija se verbalno usprotivila SAD-u glasanjem u rezolucijama Vijeća sigurnosti o sukobu na Korejskom poluotoku, suzdržavanjem u glasanju o rezolucijama 82,[16]83,[17] 84[18] i 85[19], što je dovelo do diplomatskog zahlađenja, koje je zbog tajnih sastanaka sa predstavnicima CIA-e ostalo kao politički uspjeh Jugoslavije.[15] Na inicijativu britanskih političara, Jugoslavija je sa Grčkom i Turskom potpisala 28. februara 1953. Ankarski sporazum o prijateljstvu, kasnije nazvan Balkanski pakt, koji je Jugoslaviji trebao garantirati sigurnost u slučaju napada SSSR-a.[15]
III vanredni Plenum CK SKJ
uredi
Objavljivanjem serije članaka u dnevniku Borbi, krajem 1953, te u časopisu Nova misao, crnogorski političar, književnik i dotadašnji sljedbenik partijske linije Milovan Đilas skrenuo je pažnju na totalitarizaciju države, birokratske i dogmatske tendencije, koje su zahvatile sve slojeve jugoslavenskog političkog života, privrede, kulture i šireg društva. Objavljeno je ukupno 17 njegovih članaka u kojima se između ostalih kritizira i SKJ, koji je na III vanrednom Plenumu CK SKJ, 16-17. januara 1954. u Beogradu Đilasa optužio za revizionizam, težnju za vraćanjem građanskog društva i anarhiju.[6] Nakon prihvaćene kritike, on se u početku javno ogradio od dijela svojih ideja, ali se Đilasu nakon intervjua za američki dnevnik New York Times u decembru 1954. godine oduzimaju sva prava, a on dobrovoljno napušta SKJ, osuđuje se prvo na uslovnu kaznu zatvora, a 27. novembra 1956. godine osuđuje se, između ostalog i zbog javnog podržavanja Mađarske revolucije, na tri godine zatvora. Đilas u svojim intervjuima i kasnijim djelima pisanim u inostranstvu postavlja u pitanje ispravnost socijalističkog puta, kao i centralizaciju industrije, koja se pokazala i u drugim razvijenim zemljama (Čehoslovačka), zbog etatističkog regulisanja tržišta, kao nedostatak u privrednom razvoju. Nekoliko godina kasnije, neke od Đilasovih teza će na VII Kongresu SKJ 1958. godine u Ljubljani, postati dio partijskih smjernica, te dolazi do jačanja provođenja ideja radničkog samoupravljanja, koje nužno vodi po komunističkim teoritičarima ka odumiranju države, mada je u to vrijeme idejni pokretač bio u zatvoru.[6]
1960-e
urediPokret nesvrstanih
urediPrekidom odnosa sa Sovjetskim Savezom i drugim socijalističkim zemljama Istočne Evrope, Jugoslavija postaje vanjskopolitički izolirana. Zbog sukoba oko Trsta, Jugoslavija je ekonomski odsječena i od zapadnih sila predvođenih SAD-om. Početkom Korejskog rata, 15. juna 1950. dolazi do teze o ugroženosti Zapadne Njemačke i Jugoslavije u eventualnom sukobu SAD-a sa SSSR-om. NATO-u se priključuju Grčka, Zapadna Njemačka i Turska, a Jugoslavija se poziva na članstvo. Uprkos velikoj vojnoj pomoći od strane SAD-a u periodu od 1951-54. godine u visini od 452 miliona dolara, a ukupna pomoć u područjima ekonomije, privrede, tehničke pomoći, hrane iznosila je od 1950-60. godine oko 2 milijarde dolara, što je pridonijelo privrednom rastu u tim godinama na 7,5%. Tito odbija članstvo Jugoslavije u NATO-u, mada je zapovjednik Vrhovnog štaba JA Koča Popović, u jednom razgovoru sa glavnim zapovjednikom NATO-a Eisenhowerom povtrdio da bi se Jugoslavija, u eventualnom sukobu NATO-a protiv SSSR-a, borila na strani zapadnih sila.[6] U tim godinama, Jugoslavija se usmjerava u traženju srednjeg puta između NATO-a i Varšavskog pakta.
Na inicijativu indijskog predsjednika vlade Nehrua i predsjednika Jugoslavije Josipa Broza, te na sastanku 1955. godine u indonezijskom Bandnungu, na kojem su pristvovali predstavnici 23 azijske i 6 afričkih zemalja, koje nisu bile članice zapadnoevropskih organizacija i istočnog bloka, dogovoreno je stvaranje Pokreta nesvrstanih. Značajniji političari i inicijatori smatraju se Nehru (Indija), Nasser (Egipat), Džou Enlaj (Kina) i Sukarno (Indonezija). Početkom 60-ih osniva se Pokret koji je za cilj imao osudu svakog oblika kolonijalizma i rasne diskriminacije, razgradnju blokovske napetosti i smanjenje nuklearnog naoružanja. U fazi stvaranja inicijativu u pokretu su preuzele Jugoslavija, Egipat i Indija, a prva konferencija pokreta nesvrstanih održana je u Beogradu 1-6. januara 1961. Učestvovanje Jugoslavije u Pokretu, omogućilo je brojne privredne, ekonomske i političke odnose Jugoslavije sa drugim članovima Pokreta.
Jačanje samoupravljanja
uredi.jpg)
Privrednom reformom iz 1961. godine upravljanje raspodjele dohotka preuzimaju radnički savjeti u preduzećima. Neto-prihodi, prihodi preostali nakon odvajanja obaveza i poreza prema federaciji, republici i općini, ostajali su preduzećima na raspolaganju. Kako je država u mnogim poljima određivala cijene proizvoda, ti prihodi u početku nisu bili visoki. Dobijanjem prava o raspodjeli i samostalnom odlučivanju o povećanju plata radnicima, radnički savjeti provode dobro zamišljenu ideju na diletantski način.[20] Državnim regulisanjem cijena u nekim poljima, te slobodnim povećanjima plata odlukama radničkog savjeta, dolazi do trošenja akumulacijskih fondova u preduzećima, pod idejom izjednačavanja prava u socijalizmu, a primanja radnika se povećavaju za 23%, dok produktivnost raste samo za 3,4%, što je dovelo do disproporcije u različitim privrednim granama, povećanju špekulacija i visokoj inflaciji. Tako npr. godišnji porast industrijske proizvodnje u 1960. godini je iznosio 15,6%, dok je u sljedećoj godini pao na 4,1%.[6] Ovakav pad industrijske proizvodnje za posljedicu je imao sukob u partijskim krugovima, gdje protivnici samoupravljanja, optužuju politički sistem za privrednu recesiju, te se stvara sukob između dogmatika (Aleksandar Ranković) i reformista, pod idejnim vođstvom Edvarda Kardelja, koji se istovremeno pokušavaju pozicionirati kao nasljednici Josipa Broza.[6]
Brijunski plenum
urediSukob između dogmatika, tvrde linije potekle iz partizanskih linija, i reformista nastavio se narednih godina. Zbog tzv. Afere prisluškivanja Tita, sazvan je Brijunski plenum, četvrta plenarna sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (CK SKJ), održana 1. maja 1966. godine u hotelu "Istra" na otoku Brijunima. Zbog navodnog prisluškivanja Josipa Broza, od strane Uprave državne bezbjednosti (UDBA), na čelu sa Aleksandrom Rankovićem, dotadašnjim potpredsjednikom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i sekretarom Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, sjednica je imala zadatak ispitati optužbe koje su potvrđene od stane predsjednika komisije Krste Crvenkovskog. Aleksandar Ranković, kao dugogodišnji ministar unutarnjih poslova i organizator službe bezbjednosti, snosio je glavnu krivicu. Plenum je poslije duge rasprave prihvatio ostavku Aleksandra Rankovića na članstvo CK SKJ i Izvršnom komitetu CK SKJ, kao i ostavku Saveznoj skupštini na mjesto potpredsjednika SFRJ. Pored Rankovića na sjednici je smijenjen i isključen iz CK SKJ dotadašnji Savezni sekretar za unutarnje poslove Svetislav Stefanović Ćeća.
Ustav iz 1963.
uredi
Donošenjem novog Ustava 7. aprila 1963, donesene su zakonske osnove za jačanje radničkog samoupravljanja, mada centralistički organizovani državni organi vlasti i dalje zauzimaju značajno mjesto u upravljanju.[6] Oko 70% industrijskih cijena određivane su državnim aktima.[6] Sa dvije trećine kumulativnih sredstava upravljaju radnički savjeti, dok devizni, bankovni, kreditni sektor i planiranje proizvodnje kontroliše država.[6] Ustavom se ojačavaju prava republika, ali privredni odnosi nisu riješeni između federacije i republika.[6] Državi se mijenja ime u Socijalistička federativna republika Jugslavija, te se ona definiše ne samo kao savezna država, već i socijalistička demokratska zajednica, što je trebalo da označi težnju ka marksističkom idealu o odumiranju države. Osnovima ekonomskog uređenja proglašeni su društveno vlasništvo, samoupravljanje i samoorganiziranje radnih ljudi na mikro i makro planu. Pravo na društveno samoupravljanje proglašeno je neprikosnovenim, a teritorijalne jedinice u državi (općina, srez, autonomne pokrajine Srbije, Socijalističke Republike i sama federacija) proglašene su društveno-političkim zajednicama. U odredbi nezabilježenoj u ustavnom pravu, ukinuta je hijerarhija između ovih jedinica i uveden sistem međusobnih prava i obaveza. Vrše se promjene u saveznoj skupštini, koja se sastoji od pet domova: SIV, kao Vijeće delegata građana u općinama i republikama, Privredno vijeće, Prosvjetno-kulturno vijeće, Socijalno-zdravstveno vijeće i Organizaciono-političko vijeće, kao Vijeće delegata radnih ljudi u radnim zajednicama.[21] Osim toga osnivaja se i savjetodavna vijeća Savjet narodne odbrane i Savjet federacije. Novi zakon, po kome se predsjednik Jugoslavije bira svake četiri godine i maksimalno može biti izabran na dva mandata nije vrijedio za Josipa Broza.[6]
Nova privredna reforma
urediRazvojem privrede i porastom izvoza u šezdesetim godinama, dolazi do povećanja standarda i realnih dohodaka. Zbog velikog udjela centralistički propisanih cijena proizvoda, roba, energije i poluproizvoda, dolazi i do porasta inflacije, a 1. januara 1966. godine dolazi do devalvacije i denominacije dinara u odnosu 1:100. Nisko držane cijene bazičnih roba, poluproizvoda i energije i dalje ostaju pod državnom kontrolom, ali se prilagođavaju svjetskom tržištu, te jugoslavenski proizodi postaju konkurentni na tržištu, što je potmognuto i devalvacijom dinara u odnosu na zapadne valute. Seljacima se omogućavaju povoljni krediti, te se prvi put omogućava privatiziranje poljoprivrede što je uvođenjem zadruga, praktički bilo zabranjeno.[6] Ova privredna reforma je početak socijalističke tržišne privrede, te stvaranja konflikta između marksističkog tumačenja ekonomije i tržišne ekonomije.[22][23]
Praško proljeće i promjena odbrambene doktrine
uredi
Intervencijom trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj 20. augusta 1968, zbog događanja izazvanih tzv. Praškim proljećem, dolazi do trećeg sukoba između SSSR-a i Jugoslavije. Jugoslavija otvoreno osuđuje vojnu intevenciju, politički i masovnim demonstracijama u zemlji. Donošenjem novog Zakona o odbrani 1969, nove doktrine nazvane Koncepcija Općenarodne odbrane i društvene samozaštite i proglašavanjem djelomične mobilizacije, Jugoslavija se osjeća ugroženom, a u Zakonu o narodnoj odbrani, deklariše se, između ostalog, da niko nema pravo potpisivanja kapitulacije, a svi građani od 16-65 godina obavezuju se na učestvovanje u eventualnoj odbrani zemlje, bilo služenjem u jedinicama JNA ili novostvorene Teritorijalne odbrane (TO), koja sa podređuje saveznim republikama, zapravo jednom vidu paravojne organizacije u kojoj su praktički prisutni svi vojno sposobni građani Jugoslavije. Ovo stvaranje TO vodilo je ka militarizaciji jugoslavenskog društva, što će se kasnije, tokom raspada Jugoslavije 1990-ih godina, pokazati kao neposredna opasnost i konkurencija JNA. Tek najesen 1969. godine dolazi do ponovnog približavanja SSSR-a i Jugoslavije, a u tom procesu se Jugoslavija ekonomski i politički zbližava i sa drugim zemljama Istočnog bloka.[6]
Studentski nemiri 1968.
urediU junu 1968. dolazi do studentskih nemira na Beogradskom univerzitetu, koji su se kasnije proširili na univerzitete u Ljubljani, Sarajevu i Zagrebu. Beogradski univerzitet je bio sedmicu dana blokiran od strane studenata. Nemiri su se nadovezali na studentske nemire u Evropi (Francuskoj, Njemačkoj, Čehoslovačkoj i Poljskoj), ali su imali i određenu notu sa karakterističnim zahtjevima jugoslavenskih studenata. Prvi nemiri su počeli u sukobima studenata i policije tokom 1966. godine u toku demonstracija protiv rata u Vijetnamu.[6] Osnovna karakteristika nemira je bila da nije postojala razlika imeđu ciljeva studenata i vladajućih struktura, što je proklamirano proglasom na Beogradskom univerzitetu 4. juna:
Mi nemamo svoj posebni program. Naš program je program naprednih snaga našeg društva - program SKJ i našeg Ustava
– B. Kanzleiter, K. Stojaković - 1968 in Jugoslawien
Kritikovana je između ostalog razlika između teorije i prakse, otuđivanje čovjeka, socijalna nejednakost, nezaposlenost, birokratija, monopol vlasti SKJ, razmimoilaženja mišljenja u radničkom samoupravljanju. Tito je prilično blago reagovao jednostavnom izjavom, da je studentska reakcija, reakcija na naše slabosti, te su studentski nemiri polako prestali, a nastava na univerzitetima je ubrzo brzo nastavljena.[24]
1970-e
urediHrvatsko proljeće
urediDonošenjem Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika 17. marta 1967. u Matici hrvatskoj, koju su potpisali 19 kulturnih i naučnih institucija i saveza u NR Hrvatskoj (između ostalih: Društvo književnika Hrvatske, JAZU), kao i književnik Miroslav Krleža, zahtijevalo se razrješavanje pitanja srpskohrvatskog jezika, te konzekventne primjene hrvatskog jezika u institucijama SR Hrvatske. Odgovorom srpskih intelektualaca iz Beograda, pod nazivom Predlog za razmišljanje, došlo se do teme o položaju jeziku Srba u Hrvatskoj. Tim se ovaj filološki sukob pretvorio u međunacionalni. Potpredsjednik Skupštine SFRJ i ministar kulture i prosvjete NR Hrvatske Miloš Žanko, osudio je deklaraciju kao nacionalističku i šovinističku, na što je proglašen unitaristom, a Miroslav Krleža je zbog pritiska od strane Tita napustio članstvo u SKJ. Time počinje sukob vladajućih struktura SR Hrvatske i Tita, u kom su se tražila veća prava Hrvatske u okviru federacije, ukidanje unitarizma, te stvaranje konfederacije, koja će u daljem slijedu omogućiti osamostaljene Hrvatske. Također je pokrenuta tema Hrvata u SAP Vojvodini i SR Bosni i Hercegovini. Razlozi su bili između ostalog ekonomskog i političkog tipa, jer se većina deviznih sredstava ostvarenih u Hrvatskoj slijevala u saveznu kasu, dok raspodjela nije odgovarala udjelu. Pokret nazvan Hrvatsko proljeće (ili Masovni pokret - maspok), podržale su i katolička crkva, Matica iseljenika Hrvatske, Institut za historiju radničkog pokreta, razni izdavači i neka preduzeća. Na čelu tog pokreta bili su Većeslav Holjevac, Ivan Šibl, Marko Koprtla, generali JNA Franjo Tuđman, Nikola Kaić, Ivan Rukavina, Janko Bobetko, admiral Jugoslavenske ratne mornarice Srećko Manola, pukovnik JNA Ivan Mutak, Zvonimir Komarica. Pokret su podržale i desno orijentisane emigrantske struje u inostrantvu. Dolazi do studentskih demonstracija 1971. u Zagrebu, a zagrebački student Dražen Budiša poziva na generalni štrajk. Iste godine trojica hrvatskih lingvista (Stjepan Babić, Božidar Finka i Milan Moguš) objavljuju Hrvatski pravopis, koji je odmah zabranjen i kompletna naklada je zapaljena, a jedan primjerak je spašen i objavljen u Londonu.
Vodeći članovi SK Hrvatske Savka Dabčević-Kučar, Miko Tripalo i Dragutin Haramija podržali su maspok, a Savka Dabčević-Kučar je upozorila
...na otuđivanje i ustvrdila da je Hrvatska postala više domovina Srba i drugih naroda, nego samih Hrvata.
– Marie-Janine Calic: Geschichte Jugoslawiens im 20. Jahrhundert. München 2010, str. 252.
Na sastanku Tita sa vojnim vrhom, predložena je vojna intervencija protiv maspoka, ali je Tito pozvao 30. novembra 1971. godine u Karađorđevo, članove KPH, na sastanak koji je trajao dva dana i na kom se rukovodstvo Hrvatske podijelilo na dva krila: jedanaest članova je potvrdilo lojalnost Savki Dabčević-Kučar i Miki Tripalu, a osam ih se priklonilo Titu.[6] Na intervenciju Tita u decembru 1971. godine, u Zagrebu je smijenjen gotov cjelokupni politički vrh, a Vladimir Bakarić i Milka Planinc su osudili mnoge komunističke studentske organizacije i njihove članove izbacili iz članstva SKH. Ukupno je iz Partije izbačeno 741 član, od toga mnogi univerzitetski profesori, 411 ih je izgubilo posao, a protiv mnogo članova Matice hrvatske pokrenuti su sudski procesi. Posljedice Hrvatskog proljeća utjecale su mnogo na dešavanja u Hrvatskoj početkom 90-ih godina.
Liberalni pokreti
uredi.jpg)
Jačanjem pokreta za veću nacionalnu samostalnost u SR Hrvatskoj, tokom tzv. Hrvatskog proljeća, u SR Srbiji, SR Sloveniji i SR Makedoniji se javljaju slične tendencije koje su nazvane liberalnim pokretom ili često anarho-liberalnom strujom. Pokret ideološki nije imao sličnost sa klasičnim pojmom liberalizma, nego je imao za cilj prevazilaženje ideoloških barijera raznim društvenim i privrednim reformama.[6] Ovaj pokret je osuđivan između ostalog i zbog nekritičkog pristupa hrvatskom maspoku, a za cilj je imao slične težnje: Jačanje republičkih ovlasti i ograničavanje od centralizma SKJ. Predvođen je bio srbijanskim političarima Markom Nikezićem, Latinkom Perović, Borom Pavlović i Mirkom Tepavcem, koji su pripadali Centralnom komitetu Saveza komunista Srbije, kao i drugi tadašnji političari SR Slovenije i SR Makedonije. U medijima je 18. septembra 1972.[6] godine objavljeno Titovo pismo, sastavljeno zajedno sa Stanetom Dolancom upućeno članovima SKJ - kao poziv na borbeniju partiju, borbu protiv birokratije i tehnokratije, demokratski centralizam i veći nadzor SKJ nad društvom. Cilj napada su bili nacionalistička liberalna stremljenja u SR Sloveniji, SR Makedoniji i SR Srbiji. Politički vrh ovih republika težio je nekom vidu sindikalnog osamostaljenja republika. Narednih dana došlo je do sastanka jugoslavenskog predsjednika Josipa Broza Tita i rukovodilaca SK Srbije i SR Srbije. Ta je struja tendenciozno nazvana anarho-sindikalizam i anarho-liberalizam.[6] Napadnuta je težnja slovenskih političara pod vodstvom Staneta Kavčiča, koji se zalagao za jedan vid autonomije i status SR Slovenije kao neke manje evropske države npr. Luksemburg.[6][25]
Dana 26. oktobra 1972. godine podnijeli su ostavke visoki funkcioneri CK SK Srbije: Marko Nikezić (predsjednik Centralnog komiteta SK Srbije), Latinka Perović (sekretar Centralnog komiteta), Bora Pavlović (sekretar Gradskog komiteta SK Beograda), a iz solidarnosti sa njima i general Koča Popović je tada dao ostavku na sve funkcije,[26] u potpunosti se povukavši iz politike.[27] Uskoro je ostavku podnio i Stane Kavčič.[6]
Otprilike u isto vrijeme 1972/73. napadnuta je i tzv. Nova ljevica, politička marksistička struja zbog napada na politički sistem i članaka objavljivanih u filozofskom časopisu Praxis, koji je izdavalo Hrvatsko filozofsko društvo. Časopis je u tim godinama uređivao hrvatski filozof Rudi Supek. U člancima je, tadašnji disident, srpski pisac Dobrica Ćosić označio vrh Jugoslavije kao duhovne nihiliste, koji sputavaju svaku intelektualnu stvaralačku slobodu, dok je beogradski univerzitetski profesor Svetozar Stojanović definirao SKJ kao staljinističku partiju, i bez direktnog navođenja Titovog imena, doveo u pitanje njegovo karizmatsko vođstvo, a u jednom je artiklu naveo i tezu da Tito organizirajući iz pozadine krizne situacije, postavlja sam sebe kao spasitelja nacije.[6] Ta se teza i do danas nije mogla argumentovano dokazati. Zabranjivanjem Praxisa i zaplijenom časopisa Filosofija, te otpuštanjem osam profesora sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, SKJ se time konačno 1975. godine razračunao sa tzv. liberalnim pokretom.[6]
Bugojanska grupa
urediGrupu hrvatskih ekstremista nazvanu Bugojanska grupa je organizovalo Hrvatsko revolucionarno bratstvo (HRB), organizacija koja je bila osnovana u Australiji i koja je djelovala i u Evropi, te SAD. Osnovni cilj HRB-a je bilo rušenje SFRJ dizanjem ustanka Hrvata i obnova Nezavisne države Hrvatske.
Nakon gušenja Hrvatskog proljeća 1971. godine, HRB je bilo u uvjerenju da je u SR Hrvatskoj bila povoljna klima da se pokrene oružani ustanak. Nakon kratke pripreme, HRB je organizovalo ljudstvo, oružje i novčanu podršku da pošalje inicijalnu grupu od devetnaest pripadnika, koja je imala zadatak pokrenuti ustanak. Većina terorista je došla iz Australije, dok je vojna oprema bila nabavljena u Njemačkoj. Predvodili su ih braća iz okoline Tuzle, Adolf i Ambroz Andrić. Grupa se je sastojala od ukupno 19 članova. Nakon kratkih priprema u kampu u Salzburgu (Austrija) prebacuju se u Jugoslaviju. Obučeni u uniforme 4. oklopne čete američke vojske 21. juna 1972. prelaze ilegalno austrijsko-jugoslavensku granicu kod Dravograda.
25. juna JNA, Teritorijalna odbrana (TO) i vojna policija formiraju štab akcije "Raduša 72". Na područje Bugojna je tokom 25. i 26. juna pristiglo oko 350 vojnika JNA, od toga 150 vojnih policajaca, 300 milicionera i 3.400 pripadnika TO.
U borbama sa ovim jedinicama izginuli su skoro svi članovi grupe, a samo su četvorica uhapšena i osuđena. U sukuobima je poginulo ukupno 15 pripadnika vojne policije, Teritorijalne odbrane i milicije.[28]
Ustav iz 1974.
urediTreći Ustav SFRJ donesen je 21. februara 1974. godine u Saveznom izvršnom vijeću. Ustav je sa ukupno 406 članaka bio najduži Ustav na svijetu. Istovremeno su doneseni Ustavi u svih šest republika i dvije autonomne pokrajine. Osnovna značajka ovog Ustava je da savezne republike proklamira kao nezavisne države,[c] a da se njihove granice mogu mijenjati samo uz obostrani pristanak.[d] Značajna novina u Ustavu bila je i uvođenje dvodomnog skupštinskog sistema koji se sastojao od Saveznog izvršnog vijeća i Vijeća republika i pokrajina. Ustavom se uvode i novine kao delegatski sistem, koji je zbog specifičnog i jedinstvenog načina biranja omogućio da ukupno 5% (oko 800.000) od biračkog tijela (oko 15 miliona) posjeduje politički mandat.[6]
Dvije godine nakon donošenja Ustava, 25. novembra 1976. donosi se Zakon o udruženom radu (ZUR), koji je nadogradio privrednu reformu započetu 1965. godine. Idejni autor ovog zakona bio je Edvard Kardelj, koji je nekoliko godina ranije radio na njegovoj izradi. Ovim se zakonom reformiraju preduzeća nazivana Organizacija udruženog rada (OUR), veće se ovlasti daju radničkim savjetima, formiraju se grupe preduzeća Složena organizacija udruženog rada (SOUR), koje se sastoje od nekoliko Osnovnih organizacija udruženog rada (OOUR), a radnicima se daju potpuno pravo na upravljanje radom i materijalnim sredstvima u privredi. U nekim granama privrede i ekonomije osnivaju se organizacije nazvane Samoupravne interesne zajednice (SIZ).[e] Proces podruštvljavanja imovine se time nastavio.
1980-e
urediSmrt Josipa Broza
urediSmrću doživotnog predsjednika Josipa Broza 4. maja 1980, simbolično je započeo raspad Jugoslavije očitan privrednom i ekonomskom krizom, porastom nacionalističkih strujanja i nadovezujući se na odredbe Ustava iz 1974. lagano odvajanje saveznih republika od federalno-centralističkog sistema. Ekonomska kriza u Jugoslaviji započela je još 70-ih godina, tako da se bruto nacionalni proizvod od 1975. godine počeo rapidno smanjivati, a inflacija je krajem decenije dosegla oko 50%. Ekonomski problemi su bili prouzrokovani općom u svjetskim razmjerama stagflacijom, ali i rasprostranjenom birokracijom i korupcijom prouzrokovanom djelomično i donošenjem Zakon o udruženom radu. Naftna kriza iz 1979. godine povećala je krizu nestašicama goriva i pokušajima da se uvođenjem prometnog sistema (par-nepar) ograniči potrošnja pogonskog goriva. Najvažniji izvori deviznog priliva bili su turizam na Jadranskom mnoru i devizne pošiljke jugoslavenskih radnika u zemljama Zapadne Evrope. Zbog ekonomske krize u Evropi, oba su vida priliva deviza smanjena, te se jugoslavenska privreda, čiji proizvodi nisi bili konkurentni na evropskom tržištu, financirala uglavnom od stranih nepovoljnih kredita. Titovom bolešću od 1979. godine, kada trajno boravi u Kliničkom centru u Ljubljani, upravljanje državom bi trebalo preuzeti Predsjedništvo SFRJ, osmočlana grupa sa po jednim predstavnikom iz svake republike i pokrajine, osnovana na Titovu inicijativu, zbog nepovjerenja u svog nasljednika. Praktički je sva vlast bila u rukama Predsjedništva, no vremenom je ono izgubilo na značaju, a u republikama vlast polagano preuzimaju lokalni političari, koji se okreću republičkim interesima, sa sve manjim uticajem na centralistički sistem.
Sahrana Josipa Broza, održana je 8. maja u Beogradu, a sahranjen je u vili na Dedinju, nazvanom Kuća cveća. Na sahrani su prisustvovali mnogobrojni svjetski političari, među kojima je bilo 4 kralja, 31 predsjednik, 6 prinčeva, 22 predsjednika vlada i 47 ministara vanjskih poslova, te je to bila do tada najveće okupljanje političara iz 128 zemalja od ukupno 154 članica Ujedinjenih nacija. Time započinje jačanje kulta ličnosti, koji je još za njegovog života obilježio taj period postojanja Jugoslavije. Pored sletova mladosti, održavanih za Titov rođendan, nošenja štafete mladosti, mijenjanja imena gradova sa pridjevom njegovog imena, komponiranja i izvođenja pjesama u kojima se narod zaklinje na slijeđenje njegovog puta, izgradnjom spomenika, te i kasnijim donošenjem Zakona o zaštiti imena i djela druga Tita, kult se ličnosti nastavlja nekoliko narednih godina, sve do provokacija nacionalističkih krugova ili liberalnih omladinskih organizacija, koji potajno zahtjevaju prekid ove ideologije.
Ekonomska kriza
urediOčekivani raspad Jugoslavije, nije se desio nakon Titove smrti, nego su se prvi simptomi privredne krize pojavili oko 1982. godine. Politički procesi započeti 70-ih godina pojačavaju se, kao i afere korupcije u kojima se šteti jugoslavenskoj privredi (Afera Agrokomerc, Afera Neum). Dolazi do nestašica osnovnih prehrambenih namirnica (ulje, šećer, kafa, deterđenti, lijekovi, higijenski artikli), te se oni prodaju samo preko lista, sa određenom količinom po broju članova porodice. Inflacija i dalje raste, a ovi se proizvodi nabavljaju preko crnog tržišta, bilo robom uvezenom iz Zapadne Evrope ili iz skladišta velikih firmi. Deficit jugoslavenske privrede 1980. godine iznosio je 6 milijardi dolara, a samo 53% ukupnog uvoza, bilo je pokriveno izvozom, vanjski dug je iznosio 19 milijardi dolara, a 1981. već 21 milijardu dolara. Visoki vanjski dugovi popraćeni su visokom inflacijom i padom dinara u odnosu na dolar. Tako je 1979. godine dolar vrijedio 19,2 dinara, a sljedeće godine 29,3 din, a 1982. 41,8 dinara.[6][29]
Kosovska kriza
urediPočetkom marta 1981. godine na Kosovu izbijaju studentski nemiri, izazvani niskim kvalitetom ishrane u studentskim domovima. Nemiri su u početku bili socijalne prirode i bili su ograničeni na studente, ali nekoliko dana kasnije nemirima su se pridružili i radnici, te su nemiri prerasli u nacionalističke proteste i zahtjeve za dodijeljivanje SAP Kosovu status republike. Parolama Kosovo republika, Trepča radi, Beograd se gradi, Sloboda, ravnopravnost, demokracija, Kosovo Kosovarima, Hoćemo ujedinjene albanske zemlje, Albanci smo, a ne Jugoslaveni, Ujedinjenje s Albanijom, Živio marksizam, lenjinizam - dolje revizionizam demonstracije su prerasle u nacionalnu pobunu sa zahtjevima za ujedinjenje sa Albanijom. Vlada je reagovala slanjem jakih policijskih snaga, a nedugo zatim, zbog neuspjeha policijske akcije, vojska je sa tenkovima poslata na ulice. Po zapadnoevropskim historičarima, zbog raznolikosti zahtjeva (socijalno nezadovoljstvo, međunacionalna napetost, narastajući nacionalizam, različita politička stremljenja kosovskih Albanaca i nesigurnost za budućnost) nije bilo moguće definisati jasne ciljeve.[30] Republička Vlada Srbije je nemire proglasila separatističkim. Nemiri su prestali u aprilu, ali se situacija nije mnogo promijenila i nemiri će se kasnije nastavljati protestima, demonstracijama i štrajkovima.
Politički procesi
urediKriza se nastavlja političkim procesima 1983. u Sarajevu, procesom protiv muslimanskih intelektualaca u kojem je između ostalih osuđen i Alija Izetbegović na 14 godina zatvora. Slijede procesi protiv sarajevskog profesora Vojislava Šešelja, koji je zbog sukoba sa političkim vrhom i otkrivanja afere prepisivanja doktorskog rada, osuđen zbog anarholiberalističkih i nacionalističkih pozicija na 8 godina zatvora.
Olimpijske igre
urediZimske olimpijske igre održane su od 8. do 19. februara 1984. u Sarajevu. Dodijeljivanje mjesta održavanja Jugoslaviji, značilo je političkim strukturama potvrda vrijednosti socijalističkog samoupravljanja. Igre su se trebale organizirati u Sarajevu i okolnim planinama, bez postojeće infrastrukture i izgrađenih sportskih borilišta. Dijelom stranim kreditima, dijelom donatorstvom stanovnika, koje je pod uticajem partijskih funkcionara, bilo gotovo obavezno u vidu odricanja od nekoliko mjesečnih primanja, dok se odbijanje donatorstva smatalo politički nekorektnim, Jugoslavija je uspjela organizirati Igre, Sarajevo je obnovljeno, a izgrađena borilišta su zadovoljila kriterije Međunarodnog olimpijskog komiteta.
Privredne reforme
urediU maju 1982. godine novoizabrana predsjednica Saveznog izvršnog vijeća (SIV) Milka Planinc, pod pritiskom Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) i visokih vanjskih dugova, pokušava provesti ekonomsku reformu devalvacijom dinara, reformom kreditne i novčane politike te uvođenjem uvoznih restrikcija. Time bi se omogućilo vraćanje dugova, ali uslijed pritiska i protivljenja reformi vrha Saveza komunista Jugoslavije, Milka Planinc ne uspijeva sprovesti sve elemente reforme, te 1983. godine nudi svoju ostavku. U njenom mandatu donesen je politički akt nazvan Dugoročni program ekonomske stabilizacije, a sprovođenje tog zakonskog akta prouzokovalo je nestašice elementarnih namirnica i pogonskog goriva. Na 13. Kongresu SKJ u junu 1986, partijski krugovi prepoznaju krizu te pokušavaju uvesti dugoročni stabilizacijski program. Osnovi problem bilo je neodlučnost partijskog vođstva o donošenju odluke o vezivanju jugoslavenske privrede za svjetsku ekonomiju ili vezivanja za Istočni blok i potpuno ukidanje tržišne ekonomije. Nasljednik Milke Planinc, Branko Mikulić od 1986-89. godine nije uspio ispuniti zahtjeve MMF-a, a novom devalvacijom dinara nisu uspostavljeni stabilni ekonomski odnosi, a između ostalog, odnos kamatne stope i inflacije nije nikada usklađen. Njegovi zahtjevi o smanjenju sredstava proračuna za JNA su odbijeni a preporuke tzv. Kraigherove komisije iz 1983. godine o okretanju tržišnoj ekonomiji, također nisu prihvaćene od SIV-a. Vanjski dug je 1988. godine porastao na 22 milijarde dolara, a stopa inflacije je iznosila 251%. Kao posljedica korupcijske afere povezane sa Aferom Agrokomerc, Mikulić je smjenjen u decembru 1988. i na njegovo mjesto u martu 1989. godine dolazi Ante Marković. U novembru 1988. godine donose se 39 ustavnih promjena u kojima se između ostalog proklamira jedinstvo jugoslavenskog tržišta i izjednačuje se privatna i društvena imovina.[6]
Vlada Ante Markovića
uredi
Izborom Ante Markovića u martu 1989. godine sastavljena je nova Vlada, a nakon savjetovanja sa američkim ekonomistom Jeffrey Sachsom, zagovornikom tzv. šok terapije, Marković u decembru predstavlja svoj program reforme. Važnije značajke programa bile su: ograničeno zaustavljanje dohodaka na nivou od novembra 1989, deregulacija cijena, pooštrenje insolventnog prava, zabrana državnih subvencija i bankovnih kredita za firme u gubitcima, osiguranje sredstava za siromašne regione i za socijalnu pomoć, donošenje pravila pretvaranja društvene u privatnu imovinu i reforma dinara. Od 1. januara 1990. je uveden novi konvertibilni dinar denominacijom u omjeru 1:10.000, sa vezivanjem za njemačku marku (DEM) u odnosu 7 dinara = 1 DEM. Program je pokazao neočekivano dobre rezultate, inflacija je pala praktički na 0%, porasla je izvozna stopa i povećane su devizne rezerve. Do polovine 1990. godine otvoreno je 1.200 novih joint venture firmi sa volumenom kapitala od jedne milijarde DEM, te je otvoreno oko 10.000 novih preduzeća.[6] Negativne posljedice reforme su bile pad industrijske proizvodnje, pad bruto nacionalnog dohodka, kao posljedica insolvencija preduzeća, nedostatka novca i kredita, koji su godinama bili jeftini, postali su preskupi, tako da je velikim poduzećima prijetilo zatvaranje i masovna otpuštanja. Reforma je imala uglavnom velike mogućnosti za uspjeh, sve do 28. decembra 1990. godine, kada je odlukom Skuštine SR Srbije donesena tajna odluka o puštanju u opticaj 18,243 milijardi dinara (11,4 milijarde dolara), kako bi se isplatile zaostale plate i mirovine. O upadu SR Srbije u platni promet SFRJ, Marković je anonimno informisan 4. januara 1991, a Marković je ovaj akt na vanrednoj sjednici Vlade nazvao činom za likvidaciju Jugoslavije.[31] Nakon protesta Vlade 10 milijardi dinara je vraćeno u Jugoslavensku narodnu banku, a ostatak je nestao.[6]
Jačanje nacionalizma
uredi
Nedugo nakon smirivanja krize na SAP Kosovu, 15. maja 1982. glasilo Srpske pravoslavne crkve Pravoslavlje, objavljuje Poziv na odbranu srpskog stanovništva na Kosovu, koji je upućen Predsjedništvu SFRJ, Predsjedništvu SR Srbije, Skuštine SR Srbije i Sinodu Srpske pravoslavne crkve, u kojem se upozorava na napade na srpsko stanovništvo i između ostalog na paljenje Pećke patrijaršije. Ovaj apel su potpisali između ostalih i teolozi Atanasije Jevtić, Amfilohije Radović i Irinej Bulović, a u njemu se između poznatih problema pominje i tema planiranog genocida nad Srbima.[6] Dvije godine kasnije ova se tema obrađuje u članku pod nazivom Od Kosova do Jadovnog.[6] Istovremeno se od strane srpskih intelektualaca i književnika postavljaju političke teze o razlozima iseljavanja i protjerivanja Srba sa Kosova, politiziraju se razni incidenti (Slučaj Đorđa Martinovića 1985.), srpski historičar i član SANU Dimitrije Bogdanović 1985. godine u svojoj knjizi "Knjiga o Kosovu", pripisuje Albancima biološki genocid nad Srbima. Grupa od 212 srpskih intelektualaca pod vođstvom Dobrice Ćosića, potpisuje peticiju u kojima ponovo potvrđuju tezu genocida.
Tema stradanja Srba u Drugom svjetskom ratu i na Kosovu se nalaze u literarnim djelima (Vuk Drašković, Matija Bećković), a 1986. godine SANU objavljuje Memorandum SANU, strateški program srpske inteligencije. U maju na čelo CK SK Srbije dolazi Slobodan Milošević, a prekretnicom u njegovom političkom radu se može smatrati posjeta u Prištini 24. aprila 1987 godine u Domu kulture Braća Krajnović, kada je pokušao posredovati u sukobima između Srba i Albanaca. Ispred dvorane okupilo se oko 15.000 srpskih demonstranata, koji su zahtijevali da se pojavi Milošević. Nakon nereda i sukuba sa milicijom, Milošević se pojavio i između ostalog izjavio poznatu rečenicu: "Niko ne sme da vas bije!". Srbijanski mediji uskoro proglašavaju Miloševića voždom srpske nacije, a on se iz komuniste preobražava u nacionalistu.[6] U Srbiji se tzv. antibirokratskom revolucijom zamjenjuje političko vođstvo i prijeti se političkim mitinzima i u drugim republikama. Na proslavi 600-godišnjice Kosovske bitke na Gazimestanu 28. juna 1989. godine Milošević u svom govoru rečenicom:
...Šest vekova kasnije, danas, opet smo u bitkama, i pred bitkama. One nisu oružane, mada i takve još nisu isključene...
– Slobodan Milošević[32]
simbolički nagovještava buduće ratne sukobe u Jugoslaviji.[6]
Istovremeno sa antialbanskom propagandom, srbijanski intelektualci napadaju i hrvatske strukture, polemizirajući ustaške ratne zločine iz Drugog svjetskog rata. Zbog podrške albanskim protestima na Kosovu, a u toku tzv. antibirokratske revolucije, predviđeni su mitinzi, nazvani mitinzi istine i u SR Sloveniji i SR Bosni i Hercegovini (Planiran je jedan mitinig u Sarajevu). Slovenski su se intelektualci na sastanku u Cankarovom domu, javno založili za albanske proteste koji su generalnim štrajkom na Kosovu počeli na proljeće. Miting u Ljubljani je planiran 1. decembra 1989. godine, ali je dobrom koordinacijom slovenske milicije još na ulasku autobusa sa demonstrantima u Sloveniju spriječen, a broj prisutnih sveo se na nekoliko stotina. Demonstrantima je na mitingu isključena struja, te nisu postignuti ciljevi smjenjivanja političkog vođstvam kao u Crnoj Gori, Vojvodini i Srbiji. Zbog neodržavanja mitinga srbijanske vlasti su pozvale narod i firme na bojkot slovenske robe i prozvoda.
Akcija Slovenija moja dežela, u početku okarakterizirana kao turistička, organizirana od Privredne komore Slovenije, prešla je u simbolički protest protiv centralizacije SFRJ. Započeta je 1983. godine, a bila je prepoznatljiva sa lipovim zelenim listom, koji je simbolizirao Sloveniju. Turistička se akcija kasnije razvila u drugom pravcu, ali je simbolički postala znak za težnje SR Slovenije za većom samostalnošću. Slovenski filozof Taras Kermauner, objavio je 1987. zbirku eseja pod nazivom Pisma srpskom prijatelju (slovenski: Pisma srbskemu prijatelju) koja su djelomično objavljena u beogradskim časopisima Duga i Nin, u kojima upozorava na stanje odnosa između Slovenije i Srbije, što dovodi do otvorenih napada u Književnim novinama časopisu Udruženja književnika Srbije. U januaru 1987. godine u časopisu Nova revija br.57, objavljuje se Slovenski nacionalni program u kojima autori Tine Hribar, Ivan Urbančič, Dimitrij Rupel, Niko Grafenauer i Jože Pučnik proklamiraju programske osnove nacionalnog programa[33] u kome Slovenija ima svoj demokratski put ali u okviru Jugoslavije, govori se o pluralizmu i demokraciji. U napadima na autore, tražena su ostavke izdavača i glavnog urednika, ali do toga nije došlo.[6] Istovremeno raznim protestima i provokacijama, razne omladinske grupe i organizacije polemizirale su protiv kulta ličnosti Tita, proslavi Dana mladosti i potrebi štafete nakon Titove smrti, diskusijama o totalitarizmu, izazvani su protesti u drugim republikama protiv Slovenije, koja je svoj put vidjela u drugom pravcu. U akcijama su prednjačile grupe Neue Slowenische Kunst, časopis Mladina, koja je počela rušiti tabue o nepogrešivosti JNA, kritički se osvrtala na preuzimanje vlasti u SR Srbiji od strane Slobodana Miloševića, zahtjevima za veću slobodu govora i štampe, ekologiju i ukazivali na represiju u socijalizmu. Vrhunac događanja u Sloveniji bilo je suđenje četvorici (Proces JBTZ), 1988. u kojem su novinari Mladine (Janez Janša, David Tasić, Franci Zavrl) i zastavnik JNA Ivan Borštner optuženi zbog izdaje vojnih tajni. Njihovo hapšenje i proces izazvao je demonstracije u većim gradovima Slovenije. Razlog za hapšenje je objavljivanje tajnog dokumenta 10. maja 1988 u kome se slovensko rukovodstvo optužuju za kontrarevolucionarnu djelatnost i u članku Noć dolgih noževa (po uzoru na prevrat u SA 30-ih godina u Trećem rajhu) objavljenom u Mladini, kritiziraju planovi hapšenja slovenskog rukovodstva. Taj broj Mladine nije pušten u prodaju, i zaplijenjen je na zahtjev državnog odvjetništva, a novinari su osuđeni na vojnom sudu u Ljubljani na kazne zatvora od šest mjeseci do dvije godine.[6]
Sudski proces, kao i ostala politička zbivanja u Sloveniji, doveli su do odbijanja slovenskih regruta da služe vojni rok, van teritorije Slovenije, a akcija odbijanja služenja bila je više propagandnog značaja.
1990-e
uredi14. Kongres SKJ
urediVanredni 14. Kongres SKJ održan je u Beogradu u Centru Sava 20-22. januara 1990. godine. Prisustvovali su delegati iz svih republika i pokrajina, kao i partijska delegacija JNA. Predsjednik SKJ bio je Milan Pančevski. Formalno je kongres imao za cilj donošenje novog statuta i programa, ali je Kongres tematski ostao na temi transformacija SKJ. Slovenska delegacija predvođena Milanom Kučanom, zahtijevala je pretvaranje partije u jedan vid Savez saveza, u kom bi svaki republički savez imao jednakopravni status, a odluke bi se donosile konsenzusom, Ujedno je ponovljen zahtjev o uspostavljanju asimetrične federacije. Protivljenje je došlo od srpske delegacije predvođene Slobodanom Miloševićem, kome je bio cilj u SKJ uvesti sistem jedan čovjek-jedan glas, čime bi, zbog mnogobrojnosti srpskog naroda u Jugoslaviji, a time i u SKJ, srpska strana mogla uvijek sprovesti svoje ciljeve. Na drugoj plenarnoj sjednici 22. januara nakon višesatnog preglasavanja, odbijeni su svi slovenski prijedlozi. Samo 169 delegata je glasalo za, a 1156 protiv. Nakon glasanja slovenska delegacija sa ukupno 114 članova, napustila je Kongres. Crnogorski delegat Momir Bulatović predložio je da se Kongres nastavi i da se uspostavi novi kvorum, što je bilo podržano od Miloševića. No taj prijedlog odbio je vođa hrvatske delegacije Ivica Račan, koji je zatražio prekid Kongresa, jer će u protivnom hrvatski delegati odbiti učestvovanje na glasanju. Stav hrvatskih delegata kasnije su podržali i makedonski i bosanskohercevovački delegati. Time je u noći na 23. januar prekinut Kongres, a ovaj sukob interesa dviju strana, smatra se jednim od prvih simbola budućeg raspada države.[6] Kongres je nekoliko mjeseci kasnije nastavljen, ali nije imao posebno političko značenje.
Višestranački izbori
uredi
Praktičkim raspadom SKJ, dolazi do organiziranja višepartijskih izbora u saveznim republikama. Najprije u SR Sloveniji, zatim i u drugim republikama osnivaju se političke stranke, čiji se politički spektar nalazi u opsezima interesnih zajednica do ekstremno nacionalističkih partija. U SR Sloveniji se već 1988. godine osniva Slovenski seljački zavez (slovenski: Slovenska kmečka zveza) pod vođstvom Ivana Omana[34], dok se u drugim republikama stranke osnivaju 1989-90. U SR Hrvatskoj osniva se nacionalistička HDZ, koja svoje ogranke 1990. otvara u BiH (HDZ BiH). Proces stvaranja nacionalnih stranaka u SR BiH pokušan je biti spriječen prijedlogom iz SK BiH da se zabrani osnivanje stranaka sa nacionalnim predznakom, što se kroz stvaranje stranke Muslimana SDA pokazalo neuspješnim. Nakon stvaranja srpske stranke SDS u SR Hrvatskoj, iste se godine stvara ogranak u SR BiH. U SR Srbiji, transformisani SK Srbije ujedinjenjem sa Socijalističkim savezom radnog naroda Srbije (SSRNS) osniva Socijalističku partiju Srbije (SPS).[6] U SR Crnoj Gori, pored Saveza reformskih snaga Jugoslavije, osnivaju se neke manje partije kao Narodna partija i Demokratska stranka, koja je zapravo bila podružnica srbijanske Demokratske stranke osnovane 1989. U SR Makedoniji se osniva desno orijentisana nacionalna Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija - Demokratska partija za makedonsko nacionalno jedinstvo (makedonski: Внатрешно Македонска Револуционерна Организација - Демократска Партија за Македонско Национално Единство (VMRO-DPMNE).
Dotadašnje političke organizacije, SKJ, Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), Savez socijalističke omladine Jugoslavije (SSOJ), praktički gube na značaju ili se pokušavaju reformirati, promjenom imena ili uvođenjem nekih liberalnih stavova. Zahtjev saveznog sekretara za narodnu odbranu u aprilu 1991. generala Veljka Kadijevića, da se višepartijski izbori zakonski zabrane, odbijen je.[35]
Prvi skupštinski i predsjednički izbori održani su u SR Sloveniji 8. aprila 1990. godine[36], zatim u SR Hrvatskoj (skupštinski izbori) 22. aprila i 6-7. maja,[37] zatim parlamentarni izbori u SR Makedoniji 11. i 25. novembra, u SR Bosni i Hercegovini 18. novembra opći izbori a 2. decembra drugi krug izbora.[38] Početkom decembra (9. decembra) održani su u Srbiji predsjednički i skupštinski izbori[39][40], a istoga dana su održani skupštinski i predsjednički izbori u SR Crnoj Gori.[6] U nemogućnosti nalaženja izbornog sistema na saveznom nivou, koji bi onemogućio npr. prednost koju bi imali Srbi kao najbrojniji narod u odnosu na Slovence, zbog oko četiri puta većeg broja stanovnika, izbori, kao i zbog nepostojanja političkih partija na saveznom nivou, nisu nikada održani. Pokušaj premijera Ante Markovića osnivanjem Saveza reformskih snaga Jugoslavije (SRSJ) u julu 1990. godine, da ta partija zaživi na saveznom nivou nije uspio, jer se partija kandidirala samo na republičkim zborima.
Na izborima su, osim u SR Sloveniji, Srbiji, SR Makedoniji i SR Crnoj Gori pobijedile nove stranke. U SR Hrvatskoj je premoćno pobijedila desno orijentirana nacionalistička stranka HDZ sa 41,9% glasova osvojivši ukupno 55 mandata,[37] a u SR Bosni i Hercegovini tri nove nacionalne stranke SDA, HDZ BiH i SDS su osvojile prva tri mjesta u oba skupštinska vijeća.[38] Reformirani Savez komunista Slovenije pod imenom Savez komunista Slovenije-Stranka demokratskih promjena osvojila je prvo mjesto sa 17,3% i ukupno 14 mandata,[36] u SR Makedoniji pod imenom Savez komunista Makedonije - Stranka demokratskih promjena (makedonski: Сојуз на комунистите на Македонија) osvojila je 27,7% glasova sa 31 mandatom. U SR Crnoj Gori Savez komunista Crne Gore osvojio je apsolutnu većinu sa 56,18% glasova i 83 mandata, dok je reformirana srbijanska Socijalistička partija Srbije (SPS) zbog prethodno promijenjenog većinskog izbornog sistema sa samo 46,09% osvojenih glasova dobila 194 od ukupno 250 mandata [39][40] Izbori u Srbiji nisu bili regularni, jer je SPS preuzela čitavu imovinu Saveza komunista Jugoslavije, procijenjenu na oko 100 miliona dolara, te je imala potpunu kontrolu nad medijima, kao i na izbornim mjestima.[6]
Raspad i rat
uredi
Legenda:
| Jugoslavija (1943-92.) |  | ||
| Hrvatska (1991-) |  | ||
| Herceg-Bosna (1992-94.) |  | ||
| UNTAES (1996-98.) |  | ||
| Srbija i Crna Gora (1992-2006) |  | ||
| Republika Srpska (1992-) |  | ||
| Republika srpska krajina (1991-1995/96) | .svg){kind=small} | ||
| Republika Bosna i Hercegovina (1992-98.) | .svg){kind=small} | ||
| Bosna i Hercegovina (1998-) |  | ||
| Zapadna Bosna (1993-95.) | .svg){kind=small} | ||
| Srbija (2006-) |  | ||
| Kosovo (pod kontrolom UNMIKa 1999-; deklaracija o nezavisnosti 2008.) |  | ||
| Crna Gora (2006-) |  | ||
| Makedonija (1991-) |  | ||
| Slovenija (1991-) |  |
Otcjepljenje saveznih republika, započelo je donošenjem novog Ustava Srbije 28. septembra 1990. godine, kojim osim promjene imena i izbacivanjem pridjeva socijalistička iz imena republike, ukidanjem elemenata državnosti autonomnih pokrajina i mijenjanjem imena SAP Kosova u SAP Kosovo i Metohija, Srbiju u članku 72. t.1 definiše kao suverenu i nezavisnu republiku, dok u t.3 definiše odbranu i sigurnost Republike Srbije, čime, praktički Republika Srbija po međunarodnom pravu postaje nezavisan faktor.[f][g][6] Nakon toga slijede referendumi u SR Sloveniji 23. decembra 1990, u SR Hrvatskoj 19. maja 1991, u SR Makedoniji 8. septembra 1991. 29. februara - 1. marta 1992 u SR Bosni i Hercegovini, dok se referendum u SR Crnoj Gori održao 1. marta 1992. godine. Na svim referendumima, odlukom većine građana, republike su stekle pravo na otcjepljenje od SFRJ, a zakonske odluke o samostalnosti novih država, donesenu su u republičkim skupštinama nekoliko mjeseci kasnije.[6] Referendum u SR Crnoj Gori se razlikovao od ostala četiri, po tome što je pitanje bilo: Da li ste za to da Crna Gora kao suverena republika nastavi živjeti u zajedničkoj državi Jugoslaviji potpuno ravnopravno s drugim republikama koje to žele., tako da je time praktički SR Crna Gora ostala u zajednici sa Republikom Srbijom formiranoj 27. aprila 1992, nazvanoj SR Jugoslavija. Referendumi u SR Bosni i Hercegovini i SR Hrvatskoj su djelomično bojkotovani od strane srpskog naroda, ali su uprkos tome referendumi usvojeni i otcjepljene saveznih republika sprovođeno je donošenjem posebnih zakona u republičkim skupštinama.
Zbog odbijanja republičkih Sekretarijata za narodnu odbranu iz SR Slovenije i SR Hrvatske da šalju regrute na služenje vojnog roka u JNA, vojni se vrh odlučio za mobilizaciju rezervista iz Srbije i SR Crne Gore, kojima su popunjavali mjesta u kasarnama. Povlačenjem JNA iz ovih republika, vojne su se jedinice raspoređivale u SR Bosni i Hercegovini, te zauzimale položaje na strateškim mjestima. Kolone JNA su zaustavljene pri pokretima za zauzimanje Kupreških vrata, ali uslijed nesposobnosti bosanskohercegovačkih političara, te su kolone propuštene, a kasnije su sa tih položaja osvojeni Kupres i drugi gradovi. JNA je organizirala vojne vježbe u kojima su bili pozvani i rezervni sastavi iz Centralne Bosne, već na jesen 1986. godine na Kupreškim vratima i okolini Bugojna, te na Romaniji, odakle su kasnije slijedili napadi na Kupres i Sarajevo. Tokom povlačenja JNA, oficirski kadar, koji je već tada bio nacionalno pretežno srpski, dijelio je oružje u općinama sa srpskom većinom u SR Bosni i Hercegovini. Vojska je već 1990. godine operacijom RAM[41][42] pripremila planove za zauzimanje secesionističkih republika, kao i planove za vojni udar, kao na sjednici Vrhovne komande 12-15. marta 1991. kada je planirano uvođenje vanrednog stanja u SFRJ. Vojni udar nije sproveden zbog protivljenja nekoliko članova Predsjedništva SFRJ.
SR Hrvatska
uredi
Na ljeto 1990. godine u dijelovima SR Hrvatske sa pretežnom srpskom većinom (Knin i Zapadna Slavonija), došlo je do političkih zahtjeva o autonomnosti Srba u Hrvatskoj, a 25. jula 1990. godine kninski političar Milan Babić proklamirao je suverenitet i autonomiju srpskog naroda u Hrvatskoj, što je praćeno blokadama prometa na cestama koje prolaze kroz to područje. Naoružane grupe balvanima su blokirale prometnice, što je nazvano Balvan-revolucijom, a krajem augusta organiziran je referendum o autonomiji, a 2. septembra 1990. godine proglašena je Srpska autonomna oblast Kninska krajina, a za predsjednika izabran je Milan Babić. Ubrzo su na tom području vlast preuzele političke stranke hrvatskih Srba, tze je došlo do stvaranje Milicije SAO Krajine, a 1992. godine stvorena je Srpska vojska Krajine. 25. juna 1991. godine stvorena je SAO Istočna Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, autonomna oblast koja se kasnije ujedinila sa kninskom oblašću u Republiku srpsku krajinu. U pokušajima deblokade prometnica došlo je do prvih oružanih sukoba između jedinica MUP-a Hrvatske i Zbora narodne garde, napada na policijske stanice u Glini i Obrovcu, miniranja pruge u Dalmaciji, te do napada na policijsku patrolu na cesti ´Benkovac-Obrovac u kom gine jedan hrvatski policajac.[43] Sukobe je pokušala zaustaviti JNA, koja je istovremenim naoružavanjem Srba i pasivnim odnosom ubrzo prešla na stranu Srba. Istovremeno se u organizaciji političkih partija, osnivaju paravojne hrvatske organizacije, koje većim dijelom objedinjuje HOS, koji 25. juna 1991. organizuje novoosnovana HSP, kao stanačku vojsku, a koja je regrutirala svoje članove od hrvatske emigracije u inostranstvu, kao i Hrvata iz Bosne i Hercegovine.
Nakon izbora 1990. godine, 30. maja konstituira se višestranački Sabor. Krajem godine 27. decembra 1990. donosi se novi Ustav, u kom ise između ostalog iz naziva republike odstranjuje pridjev "Socijalistička", Srbima je ukunut status konstitutivnog naroda i status je promijenjen u nacionalnu manjinu, a na referendumu o hrvatskoj samostalnosti održanom 19. maja 1991. većina od 93.24% birača opredjeljuje se za samostalnu i nezavisnu državu. Na osnovu te odluke Sabor RH je 25. juna 1991. donio Ustavnu odluku o suverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske kojim se Hrvatska uspostavlja kao nezavisna država. Neuspjehom u rješavanju jugoslavenske krize 8. oktobra 1991. godine raskida sve državnopravne sveze s dosadašnjom SFRJ. Na Plitvicama 31. marta 1991. dolazi do prvog većeg sukoba nazvanog Krvavi Uskrs između Hrvatske policije i pobunjenih Srba u kom je poginuo jedan hrvatski policajac i jedan pripadnik Teritorijalne odbrane Srpske krajine.[44] Slijede sukobi u Borovu Selu 2. maja 1991. u kom je ubijeno 12 policajaca i 20 ranjeno, dok je na srpskoj strani poginulo između 3 i 20 ljudi.[45][46] Jedinice JNA uskoro napuštaju dijelove Hrvatske, a dijelovi jedinica JNA, prelaze pod komandu novoosnovane Srpske vojske Krajine, a oružani sukobi prerastaju u rat, koji će potrajati do 12. novembra 1995. godine.
SR Slovenija
uredi
Uvođenjem višestranačkog sistema u SR Sloveniji, dolazi do planskih priprema za ekonomsko, privredno i odbrambeno otcjepjenje od SFRJ. Političko vođstvo osniva, na temeljima Teritorijalne odbrane Slovenije (TO), paramilitarne jedinice, koje zajedno za jedinicama republičkog MUP-a, imaju zadatak odbranu SR Slovenije od moguće intervencije JNA, te preuzimanja kontrole na vanjskim granicama. Ujedno se zahtijeva povlačenje jedinica JNA iz garnizona, te preuzimanje materijalnih sredstava JNA. Prvi sukobi između TO Slovenije i JNA dogodili su se u oktobru 1990. godine, kada je JNA zauzela Republički štab TO Slovenije u Ljubljani. Slovenački općinski štabovi TO su već 1990. godine bojkotovale odluke o regrutaciji vojnika, isprva izgovorom, da slovenski regruti treba da služe vojni rok isključivo u Sloveniji. Propagadnim akcijama, prikazivane su smotre jedinica TO Slovenije, koje su naoružane oružjem zapadnoevropske proizvodnje, mada jakost tih jedinica nije bila ni približno jakosti garnizona JNA. Za ministra odbrane postavlja se Janez Janša, jedan od optuženih u tzv. Procesu četvorici, a za ministra unutrašnjih poslova Igor Bavčar, koji uz pomoć društvenih struktura reorganizuju TO Slovenije i MUP, stvarajući osnove za stvaranje Slovenske vojske i Slovenske policije. Slovenija proglašava samostalnost 25. juna 1991. godine, a dvosedmični rat započinje JNA 26. juna 1991. općim napadom na Sloveniju sa jedinicama iz SR Hrvatske, kao i jedinicama smještenim u Sloveniji. Donošenjem Brionske deklaracije 7. jula sporazumno su prekinuta neprijateljstva između JNA i Teritorijalne odbrane Slovenije tokom rata, Slovenija i Hrvatska su se složili da suspenduju djelatnosti, koje proizilaze iz njihovih deklaracija o nezavisnosti od 25. juna na tri mjeseca. Predsjedništvo SFRJ je 18. jula donijelo odluku o prekidu sukoba, a uspostavljen je tromjesečni rok i moritorij na odluku o otcjepljenju i donešena odluka o povlačenju jedinca JNA iz Slovenije. Nakon isteka moritorija, uskoro dolazi do međunarodnog priznanja Slovenije kao nezavisne države.
SR Bosna i Hercegovina
uredi
Stvaranjem političkih nacionalnih partija u SR Bosni i Hercegovini, dolazi i do stvaranja partijskih paravojnih jedinica, koje su se naoružavale ilegalnim putem ili oduzimanjem opreme i naoružanja iz napadnutih garnizona i skladišta JNA. Kao vojno krilo novoosnovane stranke Muslimana[h] SDA,[nedostaje referenca] stvaraju se Patriotska liga (1990) i Zelene beretke (1991.) a u općinama sa većinskim hrvatskim stanovništvom stvaraju se jedinice HOS-a, u kojima su ispočetka pristupali i Muslimani. Ove paravojne jedinice, bile su samovoljno organizirane i bez direktnog upliva vladajućih općinskih struktura. U jedinicima su djelovali bivši pripadnici JNA, TO i lokalne milicije, civilisti, kriminalci, huligani, emigranti, strani dobrovoljci i plaćenici.[6] Od ljeta 1991. do kraja 1993. godine u Bosni i Hercegovini bile su prisutne najmanje 83 paravojne jedinice i bande, od kojih 56 srpskih (sa 20-40.000 pripadnika), 13 hrvatskih (12-20.000) i 14 bošnjačkih (4-6.000).[47]
Kako je JNA, pokušavala iz skladišta Teritorijalne odbrane BiH, oduzeti oružje, ove su jedinice uz članove TO BiH, u općinama gdje bi bile organizirane, spriječavale oduzimanje oružja i razoružavale vojnike JNA, te bi regrute slali kući (uglavnom na Kosovo, SR Makedoniju i Srbiju), dok bi oficire JNA nakon nekoliko dana puštali na slobodu. Kako je nova vlast u SR Hrvatskoj i SR Sloveniji, već duže spriječavala služenje regruta u JNA, privatnim kanalima su mladići iz BiH bježali sa služenje JNA i vraćali se kući. Ovakav pristup je doveo do manjih sukoba između HOS-a i JNA, a od strane JNA bi se prijetnjama bombardiranjem određenih gradova, pokušalo zaustaviti napade na vojne konvoje i skladišta. U nekim se općinama TO BiH reorganizirala i započela stvaranje buduće regularne vojske BiH. Zbog protivljenja Srba u općinama sa srpskom većinom ovaj projekat nije uspio i TO BiH ubrzlo je postala jednonacionalna vojska. Jedinice milicije, pozivale su rezervni sastav, ali se zbog nacionalnih struktura u općinama, i MUP BiH pretvarao u tri jednonacionalne policije.
U septembru 1991. godine, po uzoru na procese u Hrvatskoj, stvaraju se srpske autonomne oblasti (SAO) u SR Bosni i Hercegovini: SAO Bosanska krajina, SAO Hercegovina, SAO Romanija i SAO Semberija, koje će se 9. januara 1992. godine udružiti u Republiku srpskog naroda Bosne i Hercegovine, a kasnije prerasti u Republiku Srpsku. Ujedno općine u kojima su nacionalne srpske stranke (SDS i SPO) osvojile vlast, dijele oružje iz općinskih skladišta i organiziraju straže i paravojne jedinice (npr. Vukovi sa Vučijaka,...) Ove seoske straže su se kasnije priključivale srpskim paravojnim jedinicima iz Srbije i Hrvatske (Beli Orlovi, Škorpioni, Srpska dobrovoljačka garda, Žute Ose).
Skupština SR Bosne i Hercegovine je na sjednici 15. oktobra 1991. nadglasavanjem zastupnika SDA i HDZ BiH sa 59,16 % usvojila Akt o reafirmaciji suverenosti Republike Bosne i Hercegovine, čime je zvanično odlučeno da se povuku predstavnici SR BiH iz savezne skupštine, dok se ne postigne dogovor između svih republika koje sačinjavaju Jugoslaviju. Svi predstavnici srpskih nacionalnih partija glasali su protiv ove odluke.
U operacijama JNA i srpskih paravojnih jedinica i rezervista iz Crne Gore i Srbije u napadu na Dubrovnik, napadnuta su 1. oktobra 1991.[48] zapaljena, uništena i opljačkana sela Ravno i Hrasno,[49] čime su oružani sukobi prvi put vođeni na teritoriji Bosne i Hercegovine. U sukobu su poginule 24 osobe.[50] Ovaj napad se u medijima nije definisao kao napad na civile, niti je osuđen od strane tadašnjih bosanskohercegovačkih političara, a propagadnim djelovanjem JNA, mogle su se čuti izjave da Ravno nije u Bosni i Hercegovini.[48]
Organiziranjem srpskih autonomnih oblasti omogućeno je organiziranje Referendum srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 9-10. novembra 1991. na kom je postavljeno pitanje o ostanku tih područja u SRFJ[i] a 24. novembra od zastupnika srpskog naroda iz Skupštine SR BiH osniva se Skupština srpskog naroda Bosne i Hercegovine sa prvim sazivom i Momčilom Krajišnikom kao predsjednikom[52][53] Referendum je bio nezakonit, jer nije proveden u svim općinama SR BiH, a i zato što ga nije odobrila Skupština SR BiH. Po nekim podacima 98% glasalo je za ostanak ovih područja unutar SFRJ.[51]
Pod patronatom HDZ BiH 18. novembra 1991. godine stvara se Hrvatska zajednica Herceg-Bosna, sa Matom Bobanom kao predsjednikom koja je objedinila sve općine sa hrvatskom apsolutnom većinom, kao i nekoliko općina u kojima je omjer između Hrvata i Muslimana bio neznatno veći. Stvaranjem ove zajednice, dolazi do stvaranja političih institucija i priprema za organiziranje paravojnog krila HDZ BiH, Hrvatskog vijeća obrane (HVO), koji je zvanično osnovan 9. aprila 1992. godine.
Skupština SR BiH organizirala je 29. februara do 1. marta 1992. godine Referendum o nezavisnosti Bosne i Hercegovine,[j] na kojem je 2.073.568 glasača (99,7%), sa izlaznošću 63.6% bilo za nezavisnost, a 0,3% protiv. Referendum je bojkotiran u općinama sa srpskom većinom, a na osnovu ishoda referenduma Evropska unija je 6. aprila 1992. priznala Republiku Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu i suverenu državu, a otvoreni sukobi između JNA, Patriotske lige, Zelenih beretki i TO BiH počeli su istoga dana u Sarajevu.
SR Makedonija
urediPolitički pluralizam uveden je 1989. godine, a 11. i 25. novembra 1990. godine održani su prvi višepartijski izbori u SR Makedoniji na kojima je Unutarnja makedonska revolucionarna organizacija - Demokratska stranka za makedonsko nacionalno jedinstvo (VMRO-DPMNE), osvojila 38 mandata za Skupštinu SR Makedonije, na drugom mjestu je bio Savez komunista Makedonije sa 31 mandatom. Prva sjednica novog saziva održana je 8. januara 1991. godine, pod predsjedavanjem Stojana Andova a mandat za predsjednika Vlade je dodjeljen Nikoli Kljusevu, koji je 20. marta 1991. sastavio novu Vladu. Skupština je 25. januara 1991. godine usvojila Deklaraciju o suverenosti Makedonije.
Održavanjem referenduma o nezavisnosti u SR Makedoniji 8. septembra 1991. započinje proces otcjepljenja ove republike. Na referendum je izašlo 75,7% od ukupnog broja glasača, a otoga je 96,4% bilo za nezavisnost.[54] Referendumsko pitanje je, zbog opasnosti vojne intervencije JNA blago formulirano, a jedan dio albanskog stanovništva je bojkotirao referendum. JNA se postepeno povlačila, ali je 1990-91. regrutirala i slala makedonske vojne obveznike na front u SR Hrvatsku, SR Sloveniju i SR BiH. U tajnim akcijama KOS-a, poticani su sukobi između albanskog i makedonskog stanovništva, koji su za cilj imali stvaranje nesigurnosti, da bi nametnutom intervencijom JNA, vojska ostala u SR Makedoniji. Uskoro, 17. novembra donesen je prvi Ustav Makedonije čime je nezavisnost i zakonski potvrđena.
Politika
urediPolitički sistem
uredi
Osnovni i najviši zakon SFRJ bio je Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, donesen 1974. godine. Prvi Ustav donesen je 1946. godine, drugi 1963. godine, a treći iz 1974. godine izmjenjen je 1987. godine donošenjem Ustavnih amandmana. Vladajuća partija bila je Komunistička partija Jugoslavije (kojoj je kasnije promijenjeno ime u Savez komunista Jugoslavije). Državno uređenje je bilo jednopartijski sistem na socijalističkoj osnovi, sa radničkim samoupravljanjem kao osnovim političkim motivom.[55][k] Država je po Ustavu iz 1974. godine definisana kao savezna država i državna zajednica dobrovoljno ujedinjenih naroda i njihovih socijalističkih republika, kao i socijalističkih autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova koje su u sastavu Socijalističke Republike Srbije, zasnovana na vlasti i samoupravljanju radničke klase i svih radnih ljudi, i socijalistička samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i građana i ravnopravnih naroda i narodnosti.[55] Najviši organ vlasti bila je Skupština Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, a Predsjedništvo SFRJ je predstavljalo SFRJ u vanjskopolitičkim odnosima. Do smrti doživotnog predsjednika Josipa Broza, postojala je funkcija Predsjednika Republike, a nakon njegove smrti ovu je funkciju preuzelo Predsjedništvo, sa Predsjednikom Predsjedništva. Funkciju Vlade imalo je Savezno izvršno vijeće, koje je bilo izvršni organ Skupštine.[55]
Skupština
uredi
Skupština Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (Savezna skupština) bila je najviše predstavničko tijelo, organ društvenog samoupravljanja i nositelj ustavotvorne i zakonodavne vlasti i najviši organ vlasti u okviru prava i dužnosti federacije[55] u Socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji, od 1945-91. godine. Zadnji predsjednik Skupštine bio je Slobodan Gligorijević izabran 1988. godine. Sastojala se od Saveznog vijeća i Vijeća republika i pokrajina. Opseg djelovanja Skupštine protezao se od promjena Ustava SFRJ, utvrđivanja unutrašnje i vanjske politike države, donošenja društvenih planova, budžeta, promjeni granica, ratu i miru, uspostavljanju međnarodnih ugovora, biranje Predsjednika Republike, predsjednika i sudaca Ustavnog suda Jugoslavije i Saveznog suda do vršenja političke kontrole nad radom Saveznog izvršnog vijeća.[55] Sjedište Skupštine SFRJ nalazilo se u Beograd u u zgradi današnjeg Doma Narodne skupštine Republike Srbije u Bulevaru Revolucije (danas Bulevar kralja Aleksandra).
Predsjednik
uredi
Predsjednik SFRJ je bio najviši politički predstavnik SFRJ. Predstavljao je Jugoslaviju u zemlji i inostranstvu, a istovremeno je bio vrhovni komandant oružanih snaga, te predsjednik Savjeta narodne odbrane.[55] Osim reprezentativnih funkcija Predsjednik je proglašavao ustavne zakone i odluke Skupštine, postavljao ambasadore SFRJ, dodjeljivao odlikovanja, mogao narediti opću mobilizaciju i u pojedinim okolnostima ratno stanje.[55] Predsjednik SFRJ bio je Josip Broz, koji je izabran doživotno od 1953-80. godine. Nakon smrti Broza njegove ovlasti preuzelo je osmočlano Predsjedništvo SFRJ.
Predsjedništvo
uredi
Predsjedništvo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije skraćeno Predsjedništvo SFRJ je bilo kolektivni vrhovni organ rukovođenja u Jugoslaviji (SFRJ), od smrti Josipa Broza, 4. maja 1980. do zvaničnog raspada SFRJ, 27. aprila 1992. godine. Ustanovljeno je 1971. godine donošenjem amandmana na Ustav SFRJ iz 1963, a njegova uloga dodatno je definisana donošenjem novog Ustava SFRJ 1974. godine. Sačinjavalo ga je osam članova, po jedan iz svake republike i pokrajine (do 1988. član Predsjedništva ujedno je bio i predsjednik SKJ), a predsjednik i potpredsjednik su birani na godinu dana (svake godine iz druge federalne jedinice). Članovi Predsjedništva birali su se na vrijeme od pet godina, a nitko nije mogao biti biran više od dva puta uzastopno za člana Predsjedništva SFRJ.[55] Zadnji predsjednik je bio do oktobra 1991. predstavnik Hrvatske Stjepan Mesić, kog je nakon napuštanja predstavnika Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Makedonije zamijenio Branko Kostić, predstavnik Srbije.
Savezno izvršno vijeće
uredi
Savezno izvršno vijeće (SIV) bilo je izvršni organ Skupštine SFRJ. Predstavljalo je jedan vid Vlade Jugoslavije i bilo je direktno odgovorno Skupštini. Savezno izvršno vijeće sačinjavali su predsjednik, članovi Vijeća, savezni sekretari i drugi funkcioneri koji su rukovodili saveznim organima uprave i saveznim organizacijama određenim saveznim zakonom.[55] Sastojalo se od pet državnih sekreterijata (za narodnu odbranu, inostrane poslove, unutrašnje poslove, finansije i robni promet), Komiteta za spoljnu trgovinu i 12 sekretarijata SIV-a (uprave, direkcije, upravne ustanove, inspektorijati i komisije). Zadnji predsjednik SIV-a bio je Ante Marković (1989-91.), kog je u vremenu raspada SFRJ zamijenio Aleksandar Mitrović. Sjedište SIV-a nalazilo se u Palati federacije (danas Palata Srbije) u Novom Beogradu.
Unutrašnja politika
uredi
.jpg)
Osim SKJ-e kao jedine političke partije, u SFRJ su postojale organizacije zasnovane na ideološkoj bazi socijalizma, marksizma i samoupravljanja. Nakon završetka rata osnovan je Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije (SUBNOR), kao udruženje bivših boraca Narodnooslobodilačkog rata (NOR) od 1941-45. godine organizovan kao savez građana. SUBNOR nije imao politički značaj, ali su poznatiji članovi često učestvovali u diskusijama i zalagali se za tekovine NOB-a, protiveći se novim strujanjima.
Značajnije društveno-političke organizacije, pred SUBNOR-a i SKJ bile su Socijalistički savez radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ), Savez socijalističke omladine Jugoslavije (SSOJ) u kom su praktički bili svi omladinci stariji od 15 godina, dok se ideološko usmjeravanje mlađih organiziralo u Savezu pionira Jugoslavije čiji su članovi bila djeca od 7 do 15 godine; Savez sindikata Jugoslavije (SSJ) i Savez ženskih društava Jugoslavije (SŽDJ).
Ideološka obojenost većine udruženja građana, koordinirana je prisustvom članova SKJ u svakoj od organizacija, tako da osim povremenih političkih organizovanja, te djelovanja u nekim umjetničkim krugovima, opozicija SKJ-u nije postojala. Jakom političkom propagandom u medijima, obrazovnim institucijama, vojsci i na radnom mjestu, te uticajem Službe državne bezbjednosti, stvarana je klima ugroženosti Jugoslavije od stranih neprijatelja, jugoslavenske emigracije, kao i unutrašnjeg neprijatelja, te su i privatna lica vrbovana za UDBA-u.
Nakon poslijeratnog perioda i dogmatističkog agitpropa u društvenom životu, 1952. godine nakon Šestog kongresa KPJ dolazi do liberalizacije, koja je između ostalog i udaljavanjem od uticaja Sovjetskog Saveza. Stvara se formula 4D: decentralizacija, deetatizacija, debirokratizacija i demokratizacija. Više se prava dodjeljuje republikama, a osnove samoupravljanja dolaze i u sfere obrazovanja, kulture, univerziteta, muzeja, biblioteka. U usporedbi sa ostalim narodnim demokracijama, u Jugoslaviji se razvija široko slobodno kulturno i obrazovno područje,[6] a vremenom se Jugoslavija otvara uticaju Zapadne Evrope.
Vanjska politika
urediNakon poslijeratnih pokušaja političkog uticaja u Grčkoj i Albaniji, Jugoslavija se u vanjskoj politici okreće istovremeno i Zapadnoj Evropi i SAD, ali nakon smrti Staljina, održava dobre odnose i sa Sovjetskim Savezom. Zajedno sa Egiptom, Indijom i Indonezijom 1961. osniva Pokret nesvrstanih. Jugoslavija je bila članica Ujedinjenih naroda, UNESCO-a, Međunarodne agencije za atomsku energiju, Međunarodne organizacije rada, Savjet za uzajamnu ekonomsku pomoć i bila je potpisnica Opšteg sporazuma o tarifama i trgovini. SFRJ je bila četiri puta nestalna članica Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija i to: 1949-50, 1956, 1972-73 i 1988-89. godine. Jugoslavija je politički, vojno i financijski podržavala oslobodilačke i revolucionarne pokrete u svijetu (PLO, Polisario)
Oružane snage
uredi
Oružane snage SFRJ, po zadnjem važećem odbrambenom konceptu nazvanom Koncepcija općenarodne odbrane i društvene samozaštite (ONO i DSZ) sastojala su se od: Jugoslavenske narodne armije (JNA), Teritorijalne odbrane (TO) i narodne milicije u slučaju rata, koja bi prelazila pod komandu Vrhovnog zapovjedništva.
JNA
uredi
.svg)
Jugoslavenska narodna armija je bila dio Oružanih snaga SFRJ. Osnovana je 1. marta 1945. pod imenom Jugoslavenska armija, a bila je nasljednica Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ). Služenje u JNA je bilo obavezno za sve sposobne muškarce starije od 18 godina u trajanju od 15 mjeseci. Postojali su slučajevi u kojima bi i mlađi od 18 godina mogli biti regrutovani. Regrutaciju je vršio Općinski sekretarijat za narodnu odbranu. Rok službe se mijenjao od dvije godine (u nekim vidovima i do tri godine), do kraja osamdesetih na petnaest mjeseci. Sredinom osamdesetih postojala je mogućnost dobrovoljnog služenja djevojaka, koje je nakon probne klase ukinjeno 1984/85. godine. Vojnici nisu bili, kao u nekim državama Zapadne Evrope, penziono osigurani i služenje vojske se nije računalo u radni staž. Mjesečno su dobijali simboličnu platu, koja je bila npr. 1985/86. od 80 dinara, za obične vojnike, do 220 dinara za pripadnike specijalnih jedinica (npr. Vojne policije). Pravo na odbijanje služenja vojnog roka nije postojalo i kažnjavalo se zatvorskom kaznom od tri godine. Drugi civilini vidovi služenja nisu postojali.
Sastav
urediU 80-im godinama prošlog vijeka imala je 240.000 vojnika (kopnena vojska: 191.000, avijacija (RV i PVO): 37.000, mornarica (JRM): 13.000[56]) Po podacima Military Balance Međunarodnog instituta za strateške studije u Londonu JNA je posjedovala 1984/85. između ostalog 1.500 sovjetskih tenkova T-34, T-54, T-55 i tenkova domaće proizvodnje T-72, te proizvedenih po sovjetskoj licenci M-84, baziranih na osnovi T-72A. Ratna avijacija je posjedovala uglavnom avione iz sovjetske produkcije: 130 lovaca presretača MiG-21, nekoliko transportnih aviona An-12 i An-26.[57] Osim sovjetskih aviona, JNA je posjedovala avione vlastite proizvodnje kao G-2 Galeb, J-20 Kraguj, J-22 Orao ili SOKO G-4 Super Galeb, koji su proizvođeni u fabrici aviona SOKO u Mostaru. Avioni su konstuisani u početku na osnovu stranih licenci, a kasnije vlastitim razvojem.[58] Do 1980. godine Vrhovni komandant JNA je bio maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, a poslije njegove smrti tu funkciju je preuzelo Predsjedništvo SFRJ, odnosno predsjednik Predsjedništva.
Organizacija
urediJNA se sastojala od vidova, rodova i službi. Vidovi su bili: kopnena vojska, ratno vazduhoplovstvo, protivvazdušna odbrana i ratna mornarica. Rodovi su bili: pješadija, artiljerija, artiljerijsko-raketne jedinice protivvazdušne odbrane (u sva tri vida JNA), oklopne jedinice, inženjerija, ABH odbrana, veza i granične jedinice. Službe u JNA bile su: tehnička služba, građevinska služba, intendantska služba, saobraćajna služba, vazduhoplovno-tehnička služba, organi bezbjednosti i vojna policija, sanitetska služba, veterinarska služba, finansijska služba, administrativna služba, pravna služba, geodetska služba, muzička služba i informatika u OS. Krajem 80-ih godina VOJIN (Vazdušno osmatranje, javljanje i navođenje) postao je rod vojske.
Boja uniformi pripadnika kopnene vojske bila je sivo-maslinasta, pripadnika RV i PVO svijetlo-plava, dok su mornari imali plavo-bijele mornarske majice sa tamno plavom uniformom. Vojnici su bili naoružani puškama domaće proizvodnje M48, kalibra 7,9 mm, a elitne jedinice automatskim puškama M70 i M72, kalibra 7,62 mm dok su pripadnici Vojne policije koristili još i pištolje M70 i pištolj M84, proizveden po čehoslovačkoj licenci. Sva pravila u JNA regulisana su tzv. Pravilom službe JNA, a za vojnike bi za vrijeme služenja važili vojni zakoni. Političko i religijsko djelovanje u JNA je bilo zabranjeno, mada je većina oficira pripadala Savezu komunista Jugoslavije (SKJ), a vojna je obuka imala i političku stranu obojenu marksističkim teorijama. Nadzor nad političkom i sigurnosnom području nad vojnicima imala je tzv. Kontaobavještajna grupa (KoG), u sastavu Vojne policije, koja je imala prava otvaranja pošiljki vojnicima, špijuniranja oficira i praćenja u privatnom životu oficira i njihovih porodica.
Osamdesetih godina, nakon reforme 1988. godine JNA je bila organizirana u tri armijske oblasti: Prva armijska oblast sa sjedištem u Beogradu i obuhvatala je dijelove SR Srbije i SR Bosne i Hercegovine, Treća armijska oblast sa sjedištem u Titogradu (dijelovi SR Srbije, SR Makedonija i SR Crna Gora) i Peta armijska oblast sa sjedištem u Zagrebu sa zapovjedništvom nad teritorijom SR Hrvatske i SR Slovenije. Sjedište JNA bilo je u Beogradu u zgradi tzv. Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu (SSNO), sjedište RVO i PVO u Zemunu, a sjedište JRM u Splitu.
Službeni jezik u JNA, bio je srpskohrvatski, a u organizacijama koje su imale sjedište u SR Sloveniji i SR Makedoniji, mogao se koristiti jezik tih republika. Službeno pismo bilo je latinica.
Obuka
urediObuka vojnika vršena je u centrima za obuku, kasarnama sa 3.000-5.000 vojnika i trajala je od 3 mjeseca i 22 dana, za jedinice pješadije, veze, do 5 mjeseci i 22 dana za specijalne jedinice (padobranci, vojna policija i sl.) Vojnici su mogli biti i obučavani u Školi rezervnih oficira u Bileći, a nakon šestomjesečne obuke bi sticali čin vodnika pitomca, koji se razlikovao po nošenju ukrštenih mačeva zlatne boje na reverima košulje, a mogao je zapovjedati, nakon dodatne obuke jednim vodom. Nakon obuke, vojnici bi bili prekomandom premješteni u manje kasarne na vršenje dužnosti. Nakon desetak dana u centru za obuku polagala bi se svečana zakletva u kojima bi vojnici bili obavezni potpisati i izgovoriti svečanu zakletvu.
Obrazovanje
urediPrijem u Srednje vojne škole obavljao se u općinama i vojnim institutima, na kojima se isptivala zdravstvena sposobnost budućih pitomaca. Za prijem se između ostalog razmatrala i moralno-politička podobnost roditelja, kao i nacionalna pripadnost. Težilo se jednakoj zastupljenosti pitomaca, prema nacionalnom udjelu pojedinih naroda u SFRJ. Obuka podoficira bila je u četverogodišnjim Vojnim srednjim školama, koje su bile smještene u glavnim gradovima republika, nakon čega bi pitomci stjecali najniži podoficirski čin vodnika. Nastavak obuke za oficire bio je u Vojnim akademijama, kao četverogodišnji studij, nakon čega bi dobijali čin poručnika. Obrazovanje za više oficire bilo je u višim školama i polaznici bi završavali sa činom majora, a najviši čin bio je bio čin pukovnika. Obuka za generale, odvijala se na generalskim kursevima sa stjecanjem čina general-majora. Najviši čin JNA bio je general-armije. Nakon završetka služenja, vojnici bi bili evidentirani u Općinskim sekretarijatima za narodnu odbranu, i bili bi obavezni sudjelovati u vojnim vježbama Teritorijalne odbrane, koja je bila zasnovana na općinskom i republičkom nivou. Registrovanjem u TO, rezervisti bi dobijali činove, sličnim vojničkim, sa dodatkom činu u rezervi.
Namjenska industrija
urediPo nekim je podacima JNA, bilo ekonomsko područje sa najvišim prihodima u Jugoslaviji. U tzv. namjenskoj industriji i pogonima proizvodnje oružja bilo je zaposleno nekolino stotina hiljada radnika, a proizvodilo se oružje, tenkovi, eksplozivi, avioni i helikopteri, artiljerijska oružja, vojni eksplozivi i bojni otrovi. Najpoznatije fabrike bile su tvornice u Zavodima Crvena Zastava u Kragujevcu sa proizvodnjom lakog pješadiskog naouružanja, tvornica tenkova Đuro Đaković u Slavonskom Brodu, tvornica municije Igman Konjic, tvornica Bratstvo u Novom Travniku,[59] tvornice vojnih i privrednih eksploziva i raketa Vitezit i Sintevit u Vitezu, tvornica aviona i helikoptera SOKO u Mostaru.[60] Oružje i vojna oprema izvoženi su u mnoge zemlje, a najviše u zemlje tzv. nesvrstanog bloka.
Raspad
urediPočetkom raspada SFRJ, i odbijanjem slanja regruta Republičkih sekretarijata za narodnu odbranu SR Slovenije i SR Hrvatske, kao i napuštanjem oficira pripadnika hrvatskog i slovenskog naroda, vojni se kadar pretvorio u većinski srpsku armiju, politički obojenu srpskim nacionalizmom i šovinizmom, koja je početkom sukoba u SR Hrvatskoj stala na stranu pobunjenih Srba u Hrvatskoj, te je 20 maja 1992. godine raspuštena, a od njenih ostataka se osnovala Vojska Republike Srpske u Republici Bosni i Hercegovini i Vojska Jugoslavije u ostatku Jugoslavije nazvanom Srbija i Crna Gora, te kasnije SR Jugoslavija.
Kontroverze
urediPripadnost oficirskom i podoficirskom kadru u SFRJ imalo je velike privilegije. Završetkom školovanja, podoficiru bi se dodijeljivao stan u zavisnosti od broja članova domaćinsva, postojale su posebne trgovine u kojima bi članovi porodica i sami oficir mogli kupovati posebnu robu po niskim cijenama, kao i posebna odmarališta, sa povoljnim cijenama za porodice oficira. Pripadnici JNA, bili su natprosječno dobro plaćeni, a penzioni se im staž računao po tzv. beneficiranom sistemu - za 12 mjeseci rada, bilo bi im računato 18 mjeseci.
U slučaju napuštanja srednje škole ili akademije, roditelji pitomaca bi bili dužni vratiti sve troškove školovanja, koje je bilo besplatno, kao i uđbenici i nastavna sredstva.
Teritorijalna odbrana
urediTeritorijalna odbrana (TO) je bila paravojna komponenta Oružanih snaga SFRJ, osnovana 1969. godine, te integralni dio odbrambene koncepije nazvane Koncepija općenarodne odbrane i društvene samozaštite. Osnovana je uslijed pritiska i osnovanih mogućnosti napada na Jugoslaviju od strane Varšavskog pakta u vrijeme vojne intervencije u Čehoslovačkoj. Osnovni koncept bila je vojna podrška JNA, u slučaju napada, a komanda je, za razliku od JNA, bila decentralizovana, te je svaka od republika i pokrajina imala svoje jedinice Teritorijalne odbrane. Obaveza služenja u TO, je bila za sve radnosposobne građane, a uglavnom su se jedinice popunjavale nakon odsluženja vojnog roka u JNA, kada bi se u općinskih štabovima TO, dodjeljivao raspored u jedinice, koje su bile organizirane i u većim fabrikama. U zavisnosti od veličine općine ili grada, jedinice su bile u rangu voda ili čete, koje bi po potrebi prerastale u veće jedinice (bataljon). Jedinice su bile u zavisnosti od veličine i zadataka podijeljene u dvije grupe: manje - taktičke jedinice, za pozadinska i partizanska djelovanja i taktičko-združene jedinice, veličine brigada, koje bi se mogle frontalno suprostaviti neprijatelju. TO je bila naoružana lakih naoružanjem, ali su postojala i skladišta sa protuavionskim topovima, artiljerijom, brodovima i manjim brojem oklopnih vozila. TO je s vremenom, postao politička protuteža JNA, naročito u SR Sloveniji i SR Hrvatskoj, koje su podržavale jedan vid nacionalnih republičkih armija.[15] Broj pripadnika procjenjen je između 1-3 miliona u slučaju rata, a u mirnodopskim uslovima oko 860.000 boraca. Početkom raspada Jugoslavije, neke republičke TO učestvovale su na strani JNA u borbama protiv secesionističkih republika, a neke su preustrojene u paravojne odbrambene jedinice budućih novonastalih država. Veći dio oružja, početkom 1990-ih godina iz skladišta TO, JNA je oduzela i kasnije koristila za naoružavanje civila.
Ekonomija
uredi| Razlika u ekonomskim parametrima po republikama SFRJ 1979.[29] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Republika pokrajina |
Stopa zaposlenosti (%) |
Zaposlenost u industriji (%) |
Poljoprivredno stanovništvo (%) |
Udio žena u broju zaposlenih (%) |
Društveni proizvod (Din) |
Prosječna plata (Din) |
| SFRJ | 25,3 | 9,5 | 29,3 | 35 | 17.000 | 6.100 |
| SR Slovenija | 42,7 | 19,0 | 12,5 | 44 | 34.000 | 7.400 |
| SR Hrvatska | 29,8 | 10,4 | 24,1 | 39 | 21.000 | 6.600 |
| SAP Vojvodina | 27,3 | 9,9 | 32 | 35 | 19.000 | 5.800 |
| uža Srbija[l] | 25,7 | 9,6 | 34,5 | 33 | 17.000 | 6.000 |
| SR Bosna i Hercegovina | 19,1 | 7,4 | 28,9 | 31 | 11.000 | 5.500 |
| SR Crna Gora | 20,5 | 5,9 | 26 | 31 | 12.000 | 5.200 |
| SR Makedonija | 22,0 | 8,0 | 28,9 | 30 | 11.000 | 5.000 |
| SAP Kosovo | 10,7 | 3,5 | 42,2 | 20 | 5.000 | 4.800 |
Nakon završetka Drugog svjetskog rata jugoslavenska ekonomija bila je zasnovana na principima planske ekonomije, po uzoru sovjetske privrede. Proizvodnja u svim sektorima zasnivala se na petogodišnjim planovima, koji su regulisali proizvodnju, strateške ciljeve i cijene. Donošenjem odluka AVNOJ-a 24. maja 1944. oduzeta je imovina svim Nijemcima i suradnicima okupatora. Time je bilo pogođeno 50% ukupne idustrije i 120.000 poljoprivrednih gazdinstva. Jak razvoj industrije, privrede, turizma i energetike, stvorio je u 70-im godinama velike ekonomske razlike na relaciji sjever-jug (SR Slovenija, SR Hrvatska i SAP Vojvodina u odnosu na ostale republike i pokrajine). Najnerazvijenija područja bila su SR Bosna i Hercegovina, SR Makedonija i SAP Kosovo, te je dolazilo do jakim unutrašnjih emigracija stanovništva u bogatija područja SR Slovenije, šro je izazvalo jake netrpeljivosti između autohtonog i doseljenog stanovništva. Tako dolazi do pogrdnog imenovanja radnika iz drugih republika u SR Sloveniji, koje su nazivali Južnjaki, Šveđani ili Čefuri. Kurs jugoslavenskog dinara je u početku bio centralno regulisan, a kasnije je nakon nekoliko devalvacija, ušao na tržište valuta. Jugoslavija je bila privredno najrazvijenija zemlja Jugoistočne Evrope.
Novac
uredi
_front.JPG)
Službena valuta u SFRJ bio je dinar, koji se sastojao od 100 para. Najmanji novčić je bio novčić od 5 para iskovan 1965. godine, koji je bio samo nekoliko godina u opticaju. Dinar je doživio nekoliko devalvacija i denominacija, a 70-ih i 80-ih godina je postao stabilna valuta. U bankama su se mogle zamijeniti strane valute, dok jedno vrijeme kupovina stranih valuta kupovina stranih valuta nije bila moguća. Dinar je štampala i kovala Narodna banka Jugoslavije, a novčići su kovani i povodom nekih godišnjica i u čast nekih međunarodnih organizacija. Najduže u opticaju je bila serija iz 1966. godine, koja je imala tržišnu vrijednost do 1986. godine. Zadnja novčanica dinara bila je novčanica od 5.000 dinara sa likom književnika Ive Andrića iz 1991. godine. Raspadom SFRJ, kao privremeni bonovi uvedeni su u Sloveniji tolar, u Hrvatskoj hrvatski dinar, Makedoniji denar a u Bosni i Hercegovini bosanskohercegovački dinar.
Privreda
urediPrivreda Jugoslavije bila je zasnovana najprije na planskoj proizvodnji, koja je vremenom pod jakim uticajem države prelazila u jedan ograničeni vid tržišne proizvodnje. Rapodjela privrednih subjekata bila je na disperzivnoj bazi, po logici da u svakoj republici bi se trebali nalaziti strateški pogoni. Tako da je došlo do raspodjeljenosti industrije, po sistemu, da bi u svakoj republici postojala jedna željezara, jedna rafinerija, te da se sve industrijske grane razvijaju jednako po regionima, bez obzira na raspoloživost sirovina, te obučenost kadrova u tehnološkim procesima, što je neminovno vodilo ka nerentabilnosti pogona, koji su državnim ili kasnije republičkim subvencijama održavani u životu. Većina pogona bila je grupisana u velike koncerne (SOUR), a oni bili podijeljeni u manje (OOUR), zasnovani na Zakonu o udruženom radu. Osim ovog sistema, koji je imao uzor na zapadnoevropske koncerne, sa razlikom da je upravljanje sredstvima u početku bilo dodijeljeno SOUR-ima, a kasnije OOUR-ima, postojala je i mala privatna privreda, uglavnom manje zanatske radnje, ugostiteljstvo i uslužne djelatnosti. Uvođenjem radničkih savjeta, koji su dobijali sve više prava, višak se vrijednosti, trošio na raspodjelu plata, a manje za održavanje i sanaciju, te tehnološki razvoj. Značajna razlika bila je privreda u SR Sloveniji, u kojoj takoreći nisu postojali veliki giganti, nego su firme rasporođene u manja mjesta, te su zadržavale veličinu srednjih preduzeća, čime su se negativne strane radničkog samoupravljanja svele na minimum. Veće organizacije bile su INA, Energoinvest, UNIS, Gorenje, Unionivest, UPI, Agrokomerc, Zastava automobili, Borac Travnik Šipad, Jelovica, Iskra, Fabrika automobila Priboj, Tovarna avtomobilov Maribor, Industrija motornih vozil, Đuro Đaković, Rade Končar, EI Niš, PIK Vrbovec, Radenska, Elan.
Auto-industrija
uredi
Proizvodnjom i montažom automobila bavile su se nekolike firme u Jugoslaviji. Najpoznatija je bila Zastava Auto iz Kragujevca, koja je prozvodila automobile uglavnom po licenci italijanskog Fiata, Najpoznatiji proizvodi bili su Zastava 750, i Zastava Yugo, koji je izvožen na tržište Sjeverne Amerike, Evrope i Azije. Druga najveća tvornica automobila je bio sarajevski TAS (danas Volkswagen Sarajevo d.o.o.), koji je montirao VW Golf; Tomos iz Kopra koji je prvobitno proizvodio mopede i brodske motore, te montirao neka vozila Citroëna (Ami 6, Ami 8 und Dyane), a zajedno sa kranjskom Iskrom 1975. godine osniva se poduzeće Cimos, koje prozvodi još neka vozila Citroëna. IMV iz Novog Mesta, koji je prvobitno montirao neka vozila britanskog Austina, a od 1973. Renaulta (Renault 4, Renault 12, Renault 16 i Renault 18), a 1988. godine se osniva REVOZ, koji u početku proizvodi i putničke prikolice, te kamp vozila. Ovo se proizvodno područje kasnije prebacuje u Adria Mobil. IDA Opel iz Kikinde proizvodi modele Kadett, Kikinda, Omega, Vectra i Corsa. U Beogradu su se proizvodili autobusi u firmi Ikarus, u Priboju kamioni FAP, a u Mariboru TAM, koji je osim kamiona proizvodio autobuse, specijalna vatrogasna vozila i vozila za vojne potrebe. U Novom Beogradu tvornica IMT proizvodila je poljoprivredne mašine i traktore.
Metalurgija
uredi.jpg)
Crna metalurgija
urediMetalurška industrija bila je relativno razvijena u Jugoslaviji. Prva željezera izgrađena je u Zenici 1882. godine. Željezara Zenica je tokom vremena proširivana, tako da je sredinom 80-tih godina prošlog vijeka imala pet visokih peći, oko 24.000 zaposlenih sa obimom proizvodnje u iznosu od 1,87 miliona tona čelika godišnje. U SR Srbiji radila je Željezara Smederevo izgrađena 1913. godine, u SR Hrvatskoj Željezara Split u Kaštel Sućurcu (1968.) i Željezara Sisak u SR Sloveniji Željezara Ravne u Ravnama na Koroškem i Željezara Jesenice.
Brodogradnja
urediVećina brodogradilišta bila je razmještena u SR Hrvatskoj. Veća brodogradilišta bila su: Brodogradilište Kraljevica, Brodogradilište 3. maj na Rijeci, Brodogradilište Uljanjik u Puli, Brodogradilište Viktor Lenac u Kostreni, Brodosplit u Splitu i Brodogradilište Trogir. Brodogradilišta su proizvodila trajekte, tankere, putničke brodove kako za potrebe prometa u Jugoslaviji tako i za izvoz. Brodogradnja je bila jedna od jačih izvoznih privrednih grana Jugoslavije.
Naftna industrija
urediSFRJ je imala nekoliko naftnih kompanija koje su se bavile preradom i prodajom pogonskog goriva. Veće kompanije bile su INA, sa sjedištem u Zagrebu, Energopetrol sa sjedištem u Sarajevu, Makpetrol u Skoplju, Naftagas (danas NIS) u Novom Sadu, Beopetrol (danas Lukoil Srbija) u Beogradu, Istrabenz iz Kopra, Jugopetrol (danas Petrol) iz Ljubljane. Nafta i naftni derivati su se prerađivali u rafinerijama Rafinerija nafte u Bosanskom Brodu, OKTA u Skoplju, Rafinerija nafte Sisak, Rafinerija nafte Beograd, Rafinerija nafte Pančevo i Rafinerija nafte Lendava. Osim naftnih rafinerija, postojale su rafinerije motornih ulja kao Rafinerija ulja Modriča.
Rudarstvo
urediUgalj
urediZalihe uglja u Jugoslaviji, bile su većinom rasprostranjene u SR BiH, SR Sloveniji, SR Srbiji i SAP Kosovu. Uglavnom su to bili rudnici lignita, dok se mrki ugalj i kameni ugalj kopao u manjim razmjerama. Veći rudnici uglja u Jugoslaviji bili su: Aleksinački Rudnik, Rudnik Banovići, Belaćevac, Bogovina, Breza, Kakanj, Kreka, Kostolac, Kolubara, Labin, Miraš, Senjski Rudnik,Sibovc, Stanari, Suvodol, Trbovlje, Ugljevik, Zenica. Ugalj se kopao uglavnom u rudarskim jamama, ali i na nekoliko površinskih kopova. Ugalj je korišten za pogon termoelektrana, koje su izgrađene u neposrednoj blizini rudnika. Zbog zastarjele opreme, u rudnicima uglja bile su česte nesreće, kao posljedica eksplozije metana, gorskog udara ili zastarjele opreme. Nesreće sa većim brojem žrtava desile su se u Kaknju 1965. i rudniku Kreka 1990. kada je poginulo 180 rudara, u Raspotočju 1982. i Aleksinačkom rudniku 1983. godine.
Željezna ruda
urediRudnici željezne rude nalazili su se u Ljubiji kod Prijedora, Varešu, te nekoliko manjih u SR Sloveniji i SR Srbiji.
Poljoprivreda
urediSredinom 40-ih godina prošlog vijeka 70% stanovništva bavilo se poljoprivredom, koja je sačinjavala 36% ukupnog društvenog proizvoda. Od udjela 76,4% 1931. godine, poljoprivredno stanovništvo se smanjilo 1981. na 19,9%. Donošenjem Zakon o Agrarnoj reformi i kolonizaciji 23. augusta 1945. godine po uzoru na sovjetske kolhoze i sovhoze zemlja je oduzeta veleposjednicima i dodijeljena novim vlasnicima, uglavnom bivšim borcima NOVJ, pod parolom Zemlja onima koji je obrađuju.[61] Ovim zakonom pogođeno je oko 160.000 pravnih lica (politički protivnici, veleposjednici, industrijalci, banke, crkve, samostani i vjerske zajednice) sa ukupno 1.600.000 ha obradive zemlje, koja je podijeljena na 316.000 porodica, koje su dijelom preseljene iz siromašnih krajeva SR Hrvatske i SR Bosne i Hercegovine na imanja bivših veleposjednika u SAP Vojvodini i Slavoniji, uglavnom njemačkog porijekla. Površina posjeda ograničena je na 25-35 ha.[6] To je dovelo do stvaranja zadruga, time i pada poljoprivredne proizvodnje i revolta seljaka, koji su kao u tzv. Cazinskoj buni 1950. odnijeli i ljudske živote. Seljaci su bili obavezni predavati propisani dio proizvodnje u novoosnovane zadruge, a iz protesta su često odgađali berbu i uništavali prinose trunjenjem prinosa na njivama. Razlazom sa SSSR 1948. godine, stvara se projekat radničkog samoupravljanja, koji prelazi u sve sfere, pa i u poljoprivredu. Ustavnim odredbama ograničava se imovina seljaka na 10 ha. Težište poljoprivredne djelatnosti bilo je u SAP Vojvodini, SR Hrvatskoj, SR Srbiji i dijelovima SR Bosne i Hercegovine. Kasnije se stvaraju veliki poljoprivredni koncerni, Složene organizacije udruženog rada (SOUR), sa jakom prehrambenom industrijom: Fructal, 29. novembar, UPI, Soko Štark, Kraš, Gavrilović, Agrokomerc, Bosanka. Firme su doživjele veliki napredak, ali ih je sputavala socijalistička tržišna privreda, te kompleksnost sistema udruženog rada. U SR Srbiji i SR Bosni i Hercegovini jača voćarstvo, a mesna i prehrambena industrija u SAP Vojvodini i SR Hrvatskoj.
Energetika
uredi_location_map.svg)
Opskrbljenost energijom u Jugoslaviji nakon Drugog svjetskog rata bila je loša. Na energetsku mrežu bili su priključeni samo veći gradovi, dok je većina sela bila bez električne energije. Izgradnjom zemlje sagrađene su mnoge hidroelektrane, termoelektrane i jedna nuklearna elektrana. Intenzivna lektrifikacija sela počela je krajem 60-ih i gotovo završena 70-ih godina prošlog stoljeća. Istovremeno izgradnjom i industrijalizacijom gradova dolazi do poboljšanja obskrbe toplotnom energijom izgradnjom lokalnih manjih kotlovnica sa pogonom na lož-ulje ili ugalj. Vremenom se taj vid grijanja proširio u većini gradova. Izgradnjom plinovoda iz pravca bivšeg Sovjeskog saveza, grijanje na plin, kao i primjena u energetskim izvorima, uvodi se intenzivno u Jugoslaviju krajem sedamdesetih godina.
Hidroelektrane
urediManje hidroelektrane su na području Jugoslavije izrađene još krajem 19. vijeka. Nastajale su uglavnom oko većih gradova, te bi snabdijevale industrijske pogone i sam grad. Ekspanzija izgradnje hidroelektrana počela je 1947. početkom gradnje Jablaničke brane, koja je isprva imala 150 MW, a 1967. godine gradi se brana u Grančarevu kod Bileće, čime se stvorilo akumulacijsko Bilećko jezero sa hidroelektranama HE Trebinje 1 (176 MW) i HE Trebinje 2 (30 MW) i HE Dubrovnik (216 MW), početkom 1970-ih izgradnjom akumulacije Buško jezero, snabdijeva se HE Orlovac (235 MW). Na Dravi se gradi niz hidroelektrana: HE Dravograd (26 MW), HE Zlatoličje (126 MW), HE Čakovec (76 MW), HE Varaždin (94 MW) i HE Dubrava (76 MW), a na Dunavu u saradnji sa Rumunijom HE Đerdap I (2280 MW) HE Đerdap I (280 MW). Hidroelektrane izgrađen na rijeci Drini su: HE Bajina Bašta (422 MW), RHE Bajina Bašta i HE Zvornik (87 MW), na Uvcu HE Kokin Brod (25 MW), na Limu HE Potpeć (54 MW) i HE Bistrica (104 MW). Reverzibilna HE Velebit (276 MW) dovršena je 1985. Na Crnom Drimu izgrađena je HE Globočica (42 MW) i HE Vrutok.
Termoelektrane
urediVeće termoelektrane su građene uglavnom u SR Bosni i Hercegovini, SR Sloveniji, SR Srbiji i SAP Kosovu, u blizini rudnika lignita, dok su termoelektrane manje snage građene i u SR Hrvatskoj, SR Makedoniji i SR Crnoj Gori. Termoelektrane građene u Jugoslaviji isprva su bile na ugalj, a neke su kasnije prerađene na proivodnju energije sagorijevanjem plina ili projektovane sa pogonom na naftu. Krajem novembra 1948. godine u Kostocu, gradi se isprva manja, Termoelektrana Kostolac, koja će kasnije dograđivanjem novih doseći ukupnu snagu od 1 GW. U Kaknju se 1956. godine gradi Termoelektrana Kakanj sa 450 MW snage, Termoelektrana Nikola Tesla u Obrenovcu, dograđena na snagu od 1650 MW, a krajem 80-ih dostižze snagu od 3 GW i u Velenju Termoelektrana Šoštanj, kasnije dograđena na snagu od 345 MW, 1963. u Tuzli Termoelektrana Tuzla (715 MW), 1977. u Gacku Termoelektrana Gacko (300 MW) i u Ugljeviku Termoelektrana Ugljevik (300 MW), 1962. gradi se u Obiliću Termoelektana Kosovo A (800 MW), a 1983. Termoelektana Kosovo B (680 MW). Osim ovih većih postojale su jos desetak manjih termoelektrana. Gradnja termoelektrana sa pogonom na lignit, a zbog slabih filtera, izazvala je ekološko zagađenje u tim krajevima.
Nuklearna elektrana
uredi
Nuklearna elektrana Krško puštena je u pogon u januaru 1984. godine, planiranje je počelo 1970. a gradnja 1974. godine. Nalazi se u Krškom, općini u Sloveniji. Nakon izgradnje snaga elektrane je bila 632 MW. Izgrađena je kao projekat američke firme Gilbert Associates Inc. a izvedba je bila od Westinghouse Electric Corporation. Osim nuklearne elektrane, Jugoslavija je posjedovala i nuklearni institut u Vinči, kraj Beograda.
Promet
urediSaobraćajna infrastruktura je u usporedbi sa drugim razvijenim evropskim državama bila relativno slabo razvijena. Saobraćaj se odvijao mrežom magistralnih cesta, manjim dijelom auto-putova, u primorskim dijelovima trajektnim prometom, željeznički promet je povezivao veće gradske centre, a avionski promet i aerodromi su bili smješteni u glavnim gradovima, te turistčkim odredištima u SR Hrvatskoj.
Cestovni promet
uredi
Najznacajnija prometnica u Jugoslaviji bila je tzv. Autoput Bratstvo i jedinstvo (M1) dužine 1.188 km. Dijelovi ovog puta su bili izgrađeni kao autoput sa dvije dvosmjerne trake i to dionice: Kranj–Ljubljana dužine 20 km, Jankomir–Slavonski Brod (istok) sa 207 km i Sremska Mitrovica–Beograd–Niš 277 km, dok su ostali dijelovi bila zapravo magistralna cesta. Izgradnja je započeta poslije Drugog svjetskog rata kako bi se Jugoslavija dobro saobraćajno povezala, jer je do tad imala samo lokalne i regionalne puteve slabog kvaliteta. U izgradnji auto-puta su učestvovale omladinske radne brigade, koje su sačinjavali jugoslavenski i inostrani omladinci i pripadnici Jugoslavenske narodne armije. Numeracija magistralnih cesta u Jugoslaviji bila je predviđena slovom M i brojem ceste. Ukupno je bilo 29 magistalnih cesta.
Željeznički promet
uredi
Željezničkim prometom u Jugoslaviji upravljalo je državno preduzeće Jugoslavenske željeznice (JŽ) osnovano 1918. godine. Preduzeće je bilo jedna od osnivačkih članica međunarodne unije željeznica UIC i imalo je oznaku UIC-Code 72. Do društevene reforme 1954. godine zvalo se Jugoslavenske državne železnice (JDŽ). Nakon raspada SFRJ, ovo se preduzeće transformisalo i podijelilo u: U Bosni i Hercegovini: Željeznice Bosne i Hercegovine (ŽBH), koje se satoje od Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine (ŽFBH) i Željeznice Republike Srpske (ŽRS) sa sjedištem u Doboju; u Hrvatskoj Hrvatske željeznice (HŽ); u Makedoniji Makedonski železnici (MŽ); u Crnoj Gori Željeznica Crne Gore (ŽCG); u Srbiji Železnice Srbije (ŽS); u Sloveniji Slovenske železnice (SŽ) i na Kosovu Trainkos (HK). Pogon vozova bio je parnim, dizel lokomotivama, lokomotivama sa električnim prenosom snage, lokomotivama sa mehaničnim prenosom snage, lokomotivama sa hidrauličnim prenosom snage, električnim lokomotivama sa lokomotivama na jednosmjernu struju napona 3 kV i lokomotivama na naizmjeničnu struju napona 25 kV. Nakon Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji mreža željeznica bila je oko 5615 km. Širina kolosijeka je bila standarda evropska širina 1435 mm, a u većim dijelovima SR Bosne i Hercegovine je bio uskotračni kolosijek širine 760 mm (tzv. Bosanski uskotračni kolosijek). Elektrifikacija željeznice započela je 1969. godine,[62] i to prvo pruge Beograd-Zagreb, a da 1980. godine bilo je elektrificirano 18% od ukupne mreže.[63] Uskotračni kolosijeci su od 1963. godine novoizgrađivani, a neki su ukinuti početkom 1970-ih godina. Izgradnja pruga je većim dijelom organizirana preko omladinskih radnih akcija u kojima su izgrađene pruge Brčko – Banovići, Šamac – Sarajevo.
Zračni promet
urediJugoslavija je imala dvije aviokompanije: JAT sa sjedištem u Beogradu i Inex-Adria Airways sa sjedištem u Ljubljani. JAT je povezivao sve kontinente sa direktnim letovima, kao i sa međuslijetanjem u čvornim aerodromima. Veći aerodromi bili su u Beogradu (Surčin), Zagrebu (Aerodrom Zagreb), Splitu (Aerodrom Split), Dubrovniku (Aerodrom Dubrovnik), Sarajevu (Međunarodni aerodrom Sarajevo), Ljubljani (Aerodrom Ljubljana), Titogradu (Aerodrom Titograd), Tivtu (Aerodrom Tivat), Prištini (Aerodrom Priština) i u Skoplju Aerodrom Skoplje.
Pomorski promet
urediPomorski promet bio je uglavnom trajektni prevoz između većih luka u gradovima u SR Hrvatskoj i otoka (Split, Rijeka, Pula, Zadar, Drvenik), u SR Crnoj Gori (Bar, Ulcinj i trajekt u Bokokotorskom zalivu), i u SR Sloveniji luka Koper. Veće su luke bile povezane sa italijanskim lukama Bari i Ancona. Prevoz su vršile velike firme kao Jadrolinija. Usluge teretnog i tegljačkog prometa obavljala je firma Brodospas iz Splita. Italijanska firme SNAV vršila je trajektni prijevoz sa nekim italijanskim lukama i lukama u SFRJ.
Riječni promet
urediRiječni promet je bio uglavnom teretni prevoz šlepovima i teretnim brodovima i odvijao se na Dunavu i Savi u SR Srbiji i SR Hrvatskoj. Veće luke bile su u Beogradu, Vukovaru, Osijeku i Novom Sadu. Promet Dunavom je bio i međunarodni, a odvijao se iz pravca Austrije do Crnog mora. Postojale su i turistička krstarenja na istom pravcu.
Turizam
urediOsnovna turistička grana bio je ljetni turizam na Jadranskom moru u primorskim republikama. Sedamdesetih godina 20. vijeka dolazi do intenziviranja turizma iz pravca Zapadne Evrope. Domaći turisti su bili smješteni u tzv. sindikalnim odmaralištima, povoljnom vidu boravka koje su organizirali veći privredni subjekti iz SFRJ. Zimski turizam se prvobitno razvijao u SR Sloveniji (Kranjska Gora, Pohorje), a nakon ZOI 1984. i na sarajevskim planinama Igmanu, Jahorini i Bjelašnici. Na većim jezerima (Bledsko jezero, Bohinjsko jezero, Ohridsko jezero, Prespansko jezero i Skadarsko jezero) bio je razvijen i ljetni turizam. Termalni turizam bio je razvijen u poznatijim termalnim banjama u SR Sloveniji: Radenci, Moravske Toplice, a vremenom se razvijao i u SR Srbiji (Vrnjačka Banja) i SR Bosni i Hercegovini (Kiseljak i Fojnica).
Nacionalni parkovi
urediPrvi nacionalni parkovi u SFRJ, bili su Nacionalni park Mavrovo i Nacionalni park Pelister, proglašeni 1948. godine. Slijedeće godine su nacionalni parkovi postali Plitvička jezera, a nekoliko mjeseci kasnije proglašen je i Nacionalni park Paklenica na Velebitu u blizini Zadra. U Jugoslaviji je do 1990. godine nacionalnim parkom proglašeno 21 područje.
Svjetska baština UNESCO-a
urediJugoslavija je imala osam mjesta proglašenih svjetskom baštinom UNESCO-a. Prva proglašenja bila su 1979. kada su svjetska baština postali: Grad Stari Ras i manastir Sopoćani u SR Srbiji, grad Kotor, prirodna i kulturno-historijska regija, u SR Crnoj Gori, stara gradska jezgra Dubrovnika, historijski dio Splita s Dioklecijanovom palačom i Nacionalni park Plitvička jezera u SR Hrvatskoj.
Obrazovanje
uredi
Završetkom Drugog svjetskog rata 1945. godine u Jugoslaviji je bilo preko polovina odraslog stanovništva nepismeno ili bez završene škole,[6] a 1931. godine 44,6% stanovništva starijeg od 11 godina bilo je nepismeno, a broj nepismenih ženskih osoba bio je 56,4%.[29] Od 1945-50. godine oko 2 miliona građana učestvovalo je na kursevima opismenjavanja.[64] U isto vrijeme izgrađeno je 2.500 škola, sa istovremnim širenjem i nadogradnjom u području srednjeg i visokog obrazovanja.[6] Udio ulaganja u obrazovanje, nauku i kulturu i porastao je od 2,6% od socijalnog proizvoda 1947. na 4,7% 1950. godine.[64] Ovakvo ulaganje dovelo je do smanjenja nepismenosti u 1981. na svega 9,5% što se odnosilo uglavnom na starije stanovništvo. Procenat stanovništva sa srednjim obrazovanjem povećao se na 25,5%, a sa višim i visokim obrazovanjem na 5,6%.[29] Problem obrazovanja je naizgled riješen, ali su postojala velika odstupanja na relaciji sjever-jug. Tako je 1981. godine nepismenost u SR Sloveniji skoro nestala (0,8%), u isto vrijeme je procenat nepismenih u SR BiH iznosio 14,5% (a kod žena 23,2%), a na SAP Kosovu 17,6% (26,4% nepismenih žena).[29] Veliki problem su bile razlike između školstva na relaciji selo-grad, jer su uprkos obaveznih osam godina osnovnog obrazovanja, mnoga djeca napuštala školu nakon četiri završena razreda.[6]
Osnovno obrazovanje
urediU SFRJ je osnovno obrazovanje bilo obavezno do navršene 15 godine. Obaveza školovanja je bila za svu djecu koja su u aktualnoj školskoj godini napunili 6 godina. Obavezno osnovno obrazovanje bilo je podijeljeno u periode od po četiri godine, gdje su prve četiri godine bili organizirane kao razredna nastava, a sljedeće četiri godine kao predmetna nastava. Struktura predmeta u prva četiri razreda nije se mnogo mijenjala (maternji jezik, matematika, poznavanje prirode i društva, fizičko, likovno i muzičko vaspitanje), dok se u periodu od 5-8 razreda uvodio strani jezik (obično: engleski, njemački, francuski ili ruski), biologija, hemija, fizika, geografija i historija, a u osmom razredu za dječake isprva se izvodio predmet Predvojničke obuke, koji je kasnije zamijenjen kursevima o prvoj pomoći. Za razliku od škola u području srpskohrvatskog jezika, gdje se predavao samo maternji jezik, u školama u SR Sloveniji i SR Makedoniji, se pored maternjeg jezika, obično u petom razredu podučavao srpskohrvatski jezik. U područjima gdje su većinski bile nastanjene nacionalnosti, nastava se, pored srpskohrvatskog organizovala i na tim jezicima (albanski, mađarski, turski, rusinski, italijanski).
Srednje obrazovanje
uredi
Nakon završenih osam razreda osnovne škole, mladi su sticali pravo na obrazovanje u srednjem nivou obrazovanja. Sistem srednjeg obrazovanj doživio je velike promjene od završetka rata. Isprva su postojale klasične gimnazije, te zanatske škole nazvane Škole učenika u privredi (ŠUP), koje su u početku imale težište na praktičnom radu u radionicama, i bile su za razliku od gimnazija osnivane i u manjim općinama. Zanatske škole su trajale 3 godine, te bi se završetkm sticalo zvanje zanatlije u određenom području. Gimnazija je trajala četiri godine i pored klasičnih gimazijskih predmeta, kao latinski jezik i filozofija, završetak i gimnazijska matura omogućavala je upis na jedan od univerziteta. Osim gimnazija postojale su i tehničke i medicinske četverogodišnje škole, koje su imale težište na tematsku specifičnost struke. Reformom školstva u 80-im godinama uvedeno je tzv. Srednjeusmjereno obrazovanje, čime su praktički programski ukinute gimnazije, smanjen je udjel praktičnog rada u zanatskim obrazovanjima, uvedeni su predmeti Marksizam i socijalističko obrazovanje, te Odbrana i zaštita, koje su pretežno imale ideološku funkciju i usmjeravanje obrazovanja marksističkim idejama, te praktički poluvojnom obukom sa naoružanjem i obaveznim bojevim gađanjem u predmetu Odbrana i zaštita. Slična ideološka područja uvedena su i na fakultetima i visokim školama.
Visoko obrazovanje
uredi| Broj studenata na visokim školama i univerzitetima u Jugoslaviji od 1922-87.[29] | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Godina | Visoke škole univerziteti |
Broj studenata | Promocije | |||||
| Ukupno | M | Ž | Ukupno | M | Ž | |||
| 1922. | 22 | 10.568 | 8.828 | 1.740 | 109 | 106 | 3 | |
| 1939. | 30 | 21.253 | 17.206 | 4.047 | 106 | 100 | 6 | |
| 1950. | 84 | 59.822 | 39.955 | 19.867 | 10 | 10 | - | |
| 1960. | 205 | 140.574 | 99.874 | 40.700 | 227 | 189 | 38 | |
| 1970. | 247 | 261.203 | 158.192 | 103.011 | 315 | 252 | 63 | |
| 1980. | 356 | 411.175 | 224.320 | 186.855 | 861 | 680 | 181 | |
| 1985. | 330 | 349.787 | 189.533 | 160.254 | 962 | 680 | 218 | |
| 1987. | 322 | 346.787 | 181.787 | 165.000 | 998 | 727 | 271 | |
Nakon stvaranja Kraljevine SHS, na području bivše SFRJ. postojala su dva univerziteta: Univerzitet u Zagrebu osnovan 1669. i Univerzitet u Beogradu, osnovan 1808. godine.[65] Za vrijeme Kraljevine SHS otvoren je Univerzitet u Ljubljani (1919). Broj studenata u Kraljevini Jugoslaviji 1939. bio je 21.253, koji su se obrazovali na 30 visokih škola ili univerziteta.[6][29] Nakon završetka Drugog svjetskog rata dolazi do stvaranja novih univerziteta: Univerzitet u Sarajevu i Univerzitet u Skoplju (1949), Univerzitet u Novom Sadu (1960), Univerzitet u Nišu (1965), Univerzitet u Prištini (1970), Univerzitet umjetnosti u Beogradu i Univerzitet u Rijeci (1973), Univerzitet u Splitu i Univerzitet u Titogradu (1974), Univerzitet u Banjoj Luci, Univerzitet u Mariboru i Univerzitet Josipa Juraja Strossmayera u Osijeku (1975), Univerzitet u Kragujevcu i Univerzitet u Tuzli (1976), Univerzitet u Mostaru (1977) i Univerzitet u Bitoli (1979).[66] Osim univerziteta osnovane su mnoge visoke škole, umjetničke akademije i Zagrebu, Prištini i Ljubljani, koje su kasnije pripojene gradskim univerzitetima, te umjetničke i muzičke visoke škole u Novom Sadu i Dubrovniku.[67] Tako je broj studenata 1980. godine porastao na 411.175 u 356 institucija visokog obrazovanja.[6][29] Ovakva ekspanzija u visokom školstvu, prourokavala je krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih, pad standarda u studentskom smještaju, manjak obrazovnog kadra, te hiperprodukciju visokoobrazovnanih građana, koji su napuštali državu i emigrirali u inostranstvo. Nizak standard prourokovao je i studentske nemire.[6]
Religija
uredi
.jpg)
Po Ustavu SFRJ pravo na ispovijedanje religije bilo je zagarantovano.[m] Tri najveće religijske zajednice (pravoslavlje, rimokatoličanstvo i islam) imale su mogućnost obrazovanja vjerskih službenika u vlastitim obrazovnium institucijama. Ateizam nije bio nametnut, ali je za rukovodeće položaje u općinama i privrednim subjektima, neophodna bila tzv. moralno-politička podobnost, što je ustvari značilo pripadnost Savezu komunista Jugoslavije, ili u izuzétnim slučajevim, mišljenje lokalnog Komiteta SK o moralno-političkoj podobnost rukovodioca.
Nakon završetka Drugog svjetskog rata, vjerskim je zajednicama, oduzeta imovima, a preostala imovina je bila uglavnom posjed obrazovnih institucija, te bogomolje, koje su ostale u vlasništvu vjerskih zajednica. Suđenjem nadbiskupu Alojziju Stepincu, zahtijevano je da se rimokatolička crkva odvoji od Vatikana, što je Stepinac na suđenju odbio. Neke organizacije islamske vjerske zajednice su zabranjene i raspuštene, uglavnom zbog njihovog djelovanja na islamističkoj osnovi. Samostani i manastiri kršćanskih zajednica nisu dirani, te su nastavili sa radom, kao i mnogobrojne institucije koje su za cilj imale vjersko obrazovanje mladih. U 50-im godinama vjeronauk je sprovođen u školama, a kasnije su organizaciju vjerskog školovanja preuzele vjerske institucije. Po popisu stanovništva iz 1953. godine 13% stanovništva se izjasnilo kao ateisti ili bez religije. Najveći procenat ateista bio je u NR Crnoj Gori 31,5%, a najmanji na Kosovu 7,8%. U drugim dijelovima Procenat se kretao između 10-13,5%.[6][68] Jačanjem države, procenat stanovništva koji se smatrao ateistima je porastao, dok se izbijanjem nacionalnih sukoba, ponovo vratio na poslijeratni broj.
Pravoslavlje
urediPo brojnosti, vjerovatno najbrojnija vjerska zajednica. U SFRJ su bile zastupljene tri pravoslavne vjerske zajednice: Srpska, Makedonska osnovana nekanonskim odvajanjem od Srpske pravoslavne crkve 1967. godine i tada nepriznata Crnogorska pravoslavna crkva koja je registirana kao pravno lice Zakonom o pravnom položaju vjerskih zajednica iz 1977. godine. Pravoslavna crkva bija je najrasprostranjenija u SR Crnoj Gori, SR Srbiji, SR Makedoniji i SR BiH.
Srpska pravoslavna crkva
urediDo 1967. godine i odvajanja Makedonske pravoslavne crkve Srpska pravoslavna crkva (SPC) bila je rasprostranjena na prostoru čitave SFRJ. Bila je podijeljena na 35 eparhija, četiri mitroplije i na Ohridsku arhiepiskopiju (Makedonsku pravoslavnu crkvu, koja je po tumačenju SPC, autonomna crkva pod jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve.)[69] Na čelu Srpske pravoslavne crkve, kao njen vrhovni poglavar, nalazi se patrijarh srpski sa titulom arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski. Zadnji patrijarh srpski u SFRJ bio je Patrijarh srpski Pavle izabran 2. decembra 1990. godine.[70] Sjedište Srpske pravoslavne crkve bilo je u patrijaršijskom dvoru u Beogradu. Eparhije su se dalje dijelile na arhijerejska namjesništva, od kojih se svako sastojalo iz nekoliko crkvenih općina. Parohija je bila najmanja jedinica u crkvenoj organizaciji. Broj vjernika Srpske pravoslavne crkve se, po popisu stanovništva 1991. godine može procijeniti na oko 9 miliona.[n] Srpska pravoslavna crkva ima veliki broj hramova i manastira. Među najpoznatije i najznačajnije spadaju: Hram Svetog Save na Vračaru, Saborna crkva u Beogradu i Crkva Svetog Marka u Beogradu, manastiri: Hilandar, Studenica, Žiča, Gračanica, Visoki Dečani, Manastir Svetih arhangela, Sopoćani, Pećka patrijaršija, Devič, Mileševa, Ravanica, Ljubostinja, Ćelije, Tronoša, Ostrog, Cetinjski manastir, Hopovo, Krušedol, Vraćevšnica, Manasija, Đurđevi Stupovi, Lepavina, Krka, Krupa, Dragović, Banjska, Piva, Savina, Soko, Gornjak, Vitovnica, Radovašnica, Tavna, Moštanica, Dobrun, Ozren, Žitomislić, Liplje, Lomnica, Papraća, Rmanj, Vozuća. SPC je u SFRJ imala šest većih obrazovnih institucija, koje su se nalazile u SR Srbiji, SR BiH i SR Hrvatskoj, kao i više srednjih škola.
Makedonska pravoslavna crkva
urediMakedonska pravoslavna crkva osnovana je nekanonskim odvajanjem od Srpske pravoslavne crkve, 1967. godine. Djelokrug Crkve bio je uglavnom na području SR Makedonije. Podijeljena je bila na 11 eparhija, od kojih su tri eparhije u inostranstvu. Prvi arhiepiskop je bio Dositej Stojković, a u vrijeme raspada zemlje arhiepiskop Gavril Milošev.[71] Poznatiji manastiri i crkve su: Manastir Svetog Andreje na Treski, Varoški manastir, Veljuški manastir, Manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu, Manastir Sveti Ilija Gornji, Karpinski manastir, Manastir Konče, Kučeviški manastir, Manastir Lesnovo, Manastir Vodoča, Manastir Zabel, Manastir Zrze, Manastir Lešok, Manastir Presvete Bogorodice u selu Matejče, Manastir Rajčica, Manastir Svete Bogorodice Prečiste, Manastir Sveti Jovan Bigorski, Manastir Svetog Nauma, Manastir svetog Pantelejmona u selu Gornji Nerezi, Manastir Treskavac (Prilep), Markov manastir, Manastir Uspenja Presvete Bogorodice u selu Matki, Manastir Sveti Nikita, Osogovski manastir, Pološki manastir, Porečki manastir, Manastir Svetog Nikole Psači, Slivnički manastir, Crkva Bogorodice Perivlepte, Crkva svete Sofije (Ohrid), Crkva Sveti Jovan Kaneo, Crkva Svetog Đorđa u Kurbinovu, Crkva Svetog Klimenta, Šiševski manastir, Samostan Sv. Andrije u Tresku.
Katoličanstvo
urediRimokatolička crkva je bila po brojnosti druga u Jugoslaviji. Većina pripadnika rimokatoličke vjere živjela je u SR Sloveniji, SR Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, a manji dio u SR Srbiji, SR Crnoj Gori i SR Makedoniji. Uprava Crkve bila je podijeljena na nadbiskupije, koje su dalje bile podijeljene na metropolije i biskupije, a dalje na arhiđakonate, dekanata i župe, kao crkvene općine najmanje jedinice katoličke crkve. Broj katolika se, po popisu stanovništva 1991. godine može procijeniti na oko 6-7 miliona.[o] Katolička crkva obrazovala je svećenike u više srednjih škola (Franjevačka klasična gimnazija u Visokom, Franjevačka klasična gimnazija u Sinju, Franjevačka klasična gimnazija u Splitu, Nadbiskupsko sjemenište u Splitu), te na bogoslovnim fakultetima: Katolički bogoslovni fakultet u Đakovu, Franjevačka teologija u Makarskoj, Katolički bogoslovni fakultet u Zagrebu, Vrhbosansko bogoslovno sjemenište u Sarajevu. Na području Jugoslavije djelovali su uglavnom redovi: Franjevci, Dominikanci, Benediktinci, Cisterciti, Trapisti, Isusovci, Salezijanci i drugi. Pored Zagrebačka katedrala, najveće katedrale u Jugoslaviji, poznatije su još Splitska katedrala, kao najstarija katedrala na svijetu, Đakovačka katedrala, Trogirska katedrala, Kotorska katedrala, Katedrala Srca Isusova u Sarajevu, Katedrala svetog Bonaventure u Banjoj Luci, Katedrala Marije Majke Crkve u Mostaru, Katedrala sv. Nikole u Ljubljani, Katedrala Ivana Krstitelja u Mariboru, Katedrala Blažene Djevice Marije u Beogradu i Katedrala Presveto srce Isusovo u Skopju. Poznatiji samostani su: Franjevački samostan u Fojnici, Franjevački samostan i crkva sv. Ivana Krstitelja u Kraljevoj Sutjesci, Franjevački samostan i crkva sv. Marije u Srebrenici, Franjevački samostan i crkva sv. Marije u Jajcu, Samostan i župa Uznesenja Marijina (Rama- Šćit), Franjevački samostan Gorica kod Livna, Franjevački samostan Uzvišenja sv. Križa i svetište sv. Nikole Tavelića u Sarajevu, Franjevački samostan sv. Pavla u Nedžarićima, Franjevački samostan sv. Luke u Jajcu, Franjevački samostan Svetog Ante na Bistriku, Franjevački samostan i crkva sv. Marije u Zvorniku, Franjevački samostan u Subotici, Franjevačka crkva i samostan sv. Ante na Poljudu, Franjevački samostan i crkva na Kaptolu u Zagrebu, Franjevački samostan i crkva sv. Antuna Padovanskog u Koprivnici, Franjevački samostan i crkva sv. Dujma u Kraju, Franjevački samostan i crkva sv. Pavla na Visovcu, Franjevački samostan i crkva u Bjelovaru, Franjevački samostan i crkva u Dubrovniku, Franjevački samostan na Košljunu, Franjevački samostan u Rovinju, Samostan Gospe od Anđela u Orebiću, Samostan i crkva sv. Antuna u Puli, Samostan i crkva sv. Franje u Puli, Samostan sv. Franje Asiškog u Zadru, Samostan sv. Jeronima u Ugljanu, Samostan sv. Pavla Pustinjaka na Školjiću, Samostan i crkva sv. Jurja kod Perasta, Samostan i crkva sv. Antuna u Perastu, Samostan Svetog Ivana Krstitelja i Antuna u Zemunu, Samostan svetog Juraja u Novom Sadu, Franjevački samostan u Subotici. Katolička crkva imala je svoju izdavačku kuću i izdavala je nekoliko časopisa i novina: Glas Koncila,[72] Mali koncil, Blagovijest (časopis), Veritas, Naša ognjišta, MI, Crkva na kamenu. U organizaciji katoličke crkve djelovale su i samostalne dobrotvorne organizacije kao Caritas. Kardinali u Jugoslaviji bili su: Franjo Kuharić, Franjo Šeper i Alojzije Stepinac.
Islam
uredi
Pripadnici islamske vjere, naseljavali su područja u SR Bosni i Hercegovini, SAP Kosovu, SR Srbiji, i djelomično u SR Makedoniji. Islamskoj religiji pripadali su najvećim dijelom Muslimani[h], jednim dijelom Makedonci, Crnogorci, Albanci, i Turci, te nekoliko manje brojnih narodnosti kao Goranci, Torbeši i Pomaci. Manje zajednice formirane su i u drugim republikama, ali je formiranje bilo uslovljeno ekonomskim migracijama. Zajednicom je upravljala Islamska zajednica Jugoslavije, koja je osnovana 1947. godine[73] Reisul-ulema i Vrhovni sabor Islamske zajednice nalazili su se u Sarajevu, kao i Vrhovno islamsko starješinstvo. Vrhovni sabor činili su delegati republičkih sabora smještenih u Sarajevu (za republike SR Bosnu i Hercegovinu, SR Hrvatsku i SR Sloveniju), Prištini (SR Srbija), Titogradu (SR Crna Gora) i Skoplju (SR Makedonija).[73] Središte obrazovanja vjerskih službenika bio je Fakultet islamskih nauka u Sarajevu, osnovan 1977. godine.[74]
Ostale religije
urediZastupljenost drugih religija u Jugoslaviji, bila je brojčano zanemarljiva. Pripadnici jevrejske vjere, bili su zbog progona i holokausta na području SR Hrvatske i SR Bosne i Hercegovine za vrijeme Drugog svjetskog rata malobrojni, kao i pripadnici protestanskih grupa. koje su uglavnom bile zastupljene u SR Sloveniji i dijelu SR Hrvatske.
Demografija
urediNacionalni sastav
urediPo petom popisu stanovništva 1981. godine u SFRJ je živjelo 22.424.711 stanovnika, sa prosječnom gustoćom naseljenosi od 88 stanovnika/m2. Najbrojniji narod bili su Srbi 36,3%, zatim Hrvati 19,7%, Muslimani[h] 8,9%, Slovenci 7,8%, Albanci 7,7%, Makedonci 6,0%, Jugoslaveni 5,4%, Crnogorci 2,6%, Mađari 1,9%, Romi 0,7%, Turci 0,5%, Slovaci 0,4%, Rumuni 0,2%, Bugari 0,2% i drugi.[75][76]. Slijedeći popis iz 1991. nije zvanično priznat, te je u otcijepljenim republikama ponovljen, a po njemu je broj stanovnika porastao na 23.528.230.[76] Po odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a, od 1943. godine u SFRJ je bilo pet konstitutivnih naroda, a od 1974. godine pridodavanjem Muslimana[h] šest: Srbi, Hrvati, Muslimani, Slovenci, Makedonci i Crnogorci, te 26 nacionalnosti: Albanci, Austrijanci, Bugari, Bunjevci, Česi, Egipćani, Grci, Italijani, Mađari, Nijemci, Poljaci, Romi, Rumuni, Rusi, Rusini, Slovaci, Šokci, Turci, Ukrajinci, Vlasi, Židovi.[76]
| Nacionalni sastav stanovništva SFRJ, 1981.[76] | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Republika pokrajina |
Ukupno | Srbi | Hrvati | Slovenci | Маkedonci | Muslimani[h] | Crnogorci | Albanci | Mađari | Česi | Jugoslaveni | |
| SFRJ | 22.424.711 | 8.140.452 | 4.428.005 | 1.753.554 | 1.339.729 | 1.999.957 | 579.023 | 1.730.364 | 426.866 | 19.625 | 1.219.045 | |
| SR Srbija | 9.313.476 | 6.182.155 | 149.368 | 12.006 | 48.989 | 215.166 | 147.466 | 1.303.034 | 390.468 | 3.225 | 441.941 | |
| SR Srbija | uža Srbija[l] | 5.694.464 | 4.865.283 | 31.447 | 8.207 | 29.033 | 151.674 | 77.134 | 72.484 | 4.965 | 1.170 | 272.050 |
| SAP Vojvodina | 2.034.772 | 1.107.375 | 109.203 | 3.456 | 18.900 | 4.930 | 43.304 | 3.814 | 385.356 | 2.012 | 167.215 | |
| SAP Kosovo | 1.584.440 | 209.497 | 8.718 | 343 | 1.056 | 58.562 | 27.028 | 1.226.736 | 147 | 43 | 2.676 | |
| SR Hrvatska | 4.601.469 | 531.502 | 3.454.661 | 25.136 | 5.362 | 23.740 | 9.818 | 6.006 | 25.439 | 15.061 | 379.057 | |
| SR Slovenija | 1.891.867 | 42.182 | 55.625 | 1.712.445 | 3.288 | 13.425 | 3.217 | 1.985 | 9.496 | 433 | 26.263 | |
| SR Bosna i Hercegovina | 4.124.256 | 1.320.738 | 758.140 | 2.755 | 1.892 | 1.630.033 | 14.114 | 4.396 | 945 | 690 | 326.316 | |
| SR Makedonija | 1.909.136 | 44.468 | 3.307 | 648 | 1.279.323 | 39.513 | 3.920 | 377.208 | 280 | 164 | 14.225 | |
| SR Crna Gora | 584.310 | 19.407 | 6.904 | 564 | 875 | 78.080 | 400.488 | 37.735 | 238 | 52 | 31.243 | |
Jezičko pitanje
urediU Jugoslaviji nije bilo savezno definisanog zvaničnog jezika.[77] Određivanje službenih jezika bilo je u nadležnosti socijalističkih republika i socijalističkih autonomnih pokrajina, odnosno njihovih skupština, koje su donosile njihove ustave.
U SR Srbiji zvanični se jezik zvao srpskohrvatski do kraja socijalističkog razdoblja. U SAP Kosovu je pored srpskohrvatskog zvanični jezik bio albanski jezik, a u školskom sistemu i turski jezik. U SAP Vojvodini su, pored srpskohrvatskog, zvanični bili mađarski, hrvatskosrpski, slovački, rumunski i rusinski. Srbija poslije socijalističkog razdoblja zadržava srpskohrvatski kao zvanični sve do Ustava iz 2006. godine. U SR Crnoj Gori je zvanični jezik bio srpskohrvatski jezik ijekavskog izgovora. U SR Bosni i Hercegovini je zvanični jezik bio srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski jezik ijekavskog izgovora.[78] U SR Sloveniji su pored slovenskog zvaničan status u pojedinim općinama imali mađarski i italijanski. U SR Makedoniji makedonski je bio službeni jezik[79], ali pored makedonskom, albanski,[80] i turski[80] su se također koristili u školskom sistemu, te kulturnih potreba.[80] U SR Makedoniji se u školskom sistemu podučavao i srpskohrvatski. U SR Hrvatskoj je do 1953/1954. zvaničan jezik u školskom sistemu bio hrvatski, poslije hrvatskosrpski, a od 1972. hrvatski ili srpski. Od 9. novembra 1990. zvaničan jezik je hrvatski. U ostaloj društvenoj praksi hrvatski kao zvaničan naziv službenog jezika SRH ostaje do Ustava SFRJ iz 1963.[77] U Ustavu SR Hrvatske kao zvaničan naziv jezika od 1972. se pojavljuje hrvatski književni jezik koji se zvao i hrvatski ili srpski. Srpskohrvatski se zvanično koristio od Ustava SFRJ iz 1963. do Ustava SFRJ 1974. u vojnim jedinicama JNA koje su bile stacionirane u SR Hrvatskoj i kod onog dijela stanovništva koje je preferiralo zvaničan jezik SR Srbije. U ostalim oblastima života primjena srpskohrvatskog zvanično prestaje amandmanom na Ustav SR Hrvatske 1972.
Tako Ustav SR BiH navodi kao jezik srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski jezik ijekavskog izgovora.[78]
Kultura
urediRazvoj kulture u SFRJ okarakterisan je političkim razvojem zemlje. Nakon završetka Drugog svjetskog rata, kulturni temelji zasnovani su na socrealizmu i većina stvaralaca u književnosti, slikarstvu, muzici i drugim kulturnim ograncima stvara djela tematski povezana sa zbivanjima iz Narodnooslobodilačke borbe, kiparstvo i slikarstvo se oslanja na ratne motive, dok su literarna djela u skladu sa istim temama. Poznatiji autori iz tog vremena su Vladimir Nazor, Božidar Jakac, Prežihov Voranc, Branko Ćopić, Dobrica Ćosić, Vladimir Desnica, Oskar Davičo, Vasko Popa, Skender Kulenović. Osim njih, glavni kulturni stvaraoci ostaju i dalje Ivo Andrić i Miroslav Krleža, koji nastavljaju sa svojim stilskim radom i u SFRJ. Djela većina autora naslanja se na sovjetsku tradiciju i političku obojenost kulture. Važan uticaj na kulturu imalo je Ministarstvo za kulturu SFRJ, koje je zapravo predstavljalo organ cenzure sa pravom odluke o zabrani kulturnih djela. Raskidom sa SSSR u vrijeme Rezolucije informbiroa, dolazi do otvaranja jugoslavenske kulture u drugim pravcima. Liberalizacijom društva dolazi do praktičke kulturne slobode izražavanja, a s vremena na vrijeme, pod uticajem partijskih struktura (KPJ i SUBNOR) dolazi do zabrane knjiga, filmova te zatvaranja politički nepodobnih stvaralaca.
Akademije nauka i umjetnosti
urediNakon završetka Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji su postojale tri akademije nauka i umjetnosti: Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) sa sjedištem u Beogradu, Jugoslavenska akademija znanosti i umjenosti (JAZU) u Zagrebu i Slovenska akademija znanosti in umetnosti (SAZU). U Sarajevu se 22. juna 1966. godine osniva Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (ANU BiH), a njen prvi predsjednik je postao Vaso Butozan. Sljedeće godine 22. februara u Skoplju osniva se Makedonska akademija nauka i umjetnosti sa predsjednikom Blažom Koneskijem. Posebnim republičkim zakonom u SR Crnoj Gori je 10. marta 1976. godine osnovana Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, sa prvim predsjednikom Brankom Pavičevićem. Akademija nauka i umjetnosti Kosova osnovana je 18. aprila 1978, a Vojvođanska akademija nauka i umetnosti osnovana je 14. decembra 1979. i za predsjednika je izabran Bogoljub Stanović.[81]
Književnost
uredi
U decembru 1944. godine u Begradu je osnovano Državno-izdavačko preduzeće Prosveta, koje je prvo objavilo Andrićevu Na Drini ćupriju. Uskoro se obnovio Nolit, pod imenom Novo pokolenje, te izdavačko preduzeće Kultura. U Novom Sadu rad obnavlja Matica Srpska, u Sarajevu izlaze prve knjige novoosnovanog izdavača Svjetlost u Zagrebu Naprijed i Zakladni zavod Hrvatske, u Ljubljani Državna založba Slovenije i Cankarjeva založba, u Skoplju Kočo Racin, na Cetinju Narodna knjiga. Tako je 1950. godine broj objavljenih naslova bio 4.371. a ukupan tiraž 29.768.321.[81]
Od 17-19. novembra 1946. godine održan je u Beogradu Prvi kongres Saveza književnika Jugoslavije, gdje je je za predsjednika izabran Ivo Andrić, a za potpredsjednike: Oton Župančić, Miroslav Krleža, Isidora Sekulić, Radoslav Zogović, Isak Samokovlija i Blažo Koneski.[81]
Najznačajniji jugoslavenski pisac bio je Ivo Andrić, koji se nakon povratka iz nacističke Njemačke sa mjesta jugoslavenskog ambasadora, dobrovoljno povlači u izolaciju i stvara svoja najbolja djela: Na Drini ćuprija, Gospođica, Travnička hronika i druga djela. Mada se pridružuje Komunističkoj partiji, njegova djela ostaju historijski vezana uglavnom na zbivanja u Bosni i Hercegovini i djelomično Srbiji. Drugi značajniji pisac bio je hrvatski književnik Miroslav Krleža, koji se također politički angažira, ali mu djela ostaju tematski na ranijim radovima historije hrvatskog društva i događanjima za vrijeme Prvog svjetskog rata. Najobjavljeniji autor postao je ubrzo bosanskohercegovački književnik Branko Ćopić, koji osim knjiga za djecu i omladinu stvara i kritičke romane o dešavanjima u SFRJ: Osma ofanziva i Prolom, djela koji govore o ratnim i poratnim godinama, te sukobima nastalim političkim podjelama u društvu. Nakon povratka iz egzila Miloš Crnjanski nastavlja svoje poetsko djelo, a šezdesetih se godina profilira srbijanski književnik Dobrica Ćosić, učesnik NOB-a i bliski suradnik Josipa Broza, stvarajući djela o ratu, te raskolu srpskog stanovništva za vrijeme rata. U kasnijim djelima, polako se odmiče od političke linije, te postaje disident, koji u svojim djelima kritizira razvoj jednopartijskog sistema. Značajniji pisci tog vremena su: Izet Sarajlić, Borislav Pekić, Aleksandar Tišma, Vladan Desnica, Skender Kulenović, Meša Selimović, Miodrag Bulatović, Ranko Marinković, Slavko Goldstein, Ivan Aralica, Zvonimir Balog, Vjenceslav Novak, Ahmet Hromadžić, Goran Tribuson, Slavenka Drakulić, Desanka Maksimović, Miroslav Antić, Oskar Davičo, Danilo Kiš, Dževad Karahasan, Miljenko Jergović, Isak Samokovlija, Abdulah Sidran, Matija Bećković, Tone Seliškar, Edvard Kocbek, Momčilo Kapor, Prežihov Voranc.
Tokom 1961. godine u Strugi započinje međunarodna pjesnička manifestacija Struške večeri poezije, a od tada se dodjeljivala nagrada Zlatni vijenac Struških večeri poezije.[81]
Slikarstvo
uredi
U prvim godinama nakon kraja rata od likovnih se umjetnika tražilo da budu aktivni činilac društveno-političke borbe za ostvarivanje socijalizma, što je dovelo do reorganizacije umjetničkog života i osnivanja republičkih udruženja likovnih umjetnika. Tako je u Beogradu krajem 1944. godine obnovljeno Udruženje likovnih umetnika Srbije (ULUS), sljedeće godine u Zagrebu Udruženje likovnih umjetnika Hrvatske (ULUH), Društvo slovenskih upodabljajočih umetnikov (DSUU) u Skoplju Društvo likovnih umjetnika Makedonije (makedonski: Друштво на ликовните уметници на Македонија) (DLUM) i u Sarajevu Udruženje likovnih umjetnika Bosne i Hercegovine (ULUBiH), dok je u Cetinju Udruženje likovnih umjetnika Crne Gore (ULUCG), osnovano 1946. Jedinstveni koordinacijski organ umjetničkih udruženja Savez likovnih umjetnika Jugoslavije (SLUJ), osnovan je u Zagrebu 1947. godine, a pva izložba SLUJ-a održana je u Ljubljani 1949. godine.[81]
Nakon poratnog razboblja jugoslavenski slikari se polako odmiču od standarda socrealizma, te se u većim centrima stvaraju umjetničke kolonije sa slikarima različitih stilskih opredjeljenja. U SR Hrvatskoj se razvija tzv. naivno slikarstvo sa predstavnicima Ivanom i Josipom Generalićem, Ivanom Rabuzinom, Franjom Mrazom, Ivanom Lackovićem koji u svojim djelima na specifičan način, uglavnom jarkim bojama i neproporcionalošću perspektive i likova naglašavaju život na selu. U Novom Sadu u Petrovaradinskoj tvrđavi osniva se slikarska kolonija sa slikarima Jovanom Bikickijem, grafičarima Ankicom Oprešnik, Milanom Kercom i Boškom Petrović. Pored postojećih obrazovnih institucija: Akademije likovnih umjetnosti u Beogradu i Akademije likovnih umjetnosti u Zagrebu otvaraju se Akademija za likovno umetnost in oblikovanje v Ljubljani 1945., Akademija likovnih umjetnosti u Sarajevu 1972. godine, Akademija likovnih umjetnosti u Skoplju, Fakultet likovnih umjetnosti na Cetinju 1988. Poznatiji jugoslavenski slikari bili su: grafičar Safet Zec, Karlo Afan de Rivera, Vojo Dimitrijević, Lazar Drljača, Dževad Hozo, Momčilo Kapor, Radovan Kragulj, Fuad Kasumović, Bekir Misirlić, Ismet Mujezinović, Salim Obralić, Ljubomir Perčinlić, Ivo Šeremet, Albert Alcalay, Augusto Černigoj, Eva Fischer, Sava Sekulić, Milena Usenik.
Muzika
urediKao i u svim kulturnim poljima, muzika se nakon završetka Drugog svjetskog rata razvija u revolucionarnom, partizanskom pravcu. Većina djela su posvećena revolucionarnim tekovinama ili se na osnovu narodnih pjesama stvaraju prigodne stilski dorađene pjesme, u kojima se opjeva borba partizana, komunistička partija i predsjednik Jugoslavije. Stilski, muzika tog perioda može se podijeliti na: narodnu, starogradsku, pop, rock i klasičnu muziku, s tim da se takozvana revolucionarna muzika prožima svim tim stilovima.
Narodna muzika
uredi
Muzički stilovi narodne muzike su oblikovani etnološkom raznolikošću Jugoslavije, doprinoseći kulturnom bogatstvu te zemlje. U Crnoj Gori, dijelovima Srbije i Hercegovini najznačajniji oblici izražavanja u narodnoj muzici su guslari i ganga. U Bosni i Hercegovini najpopularnija je sevdalinka, a najpoznatiji predstavnici ove vrste narodne muzike bili su: Safet Isović, Zaim Imamović, Beba Selimović, Zehra Deović, Nedžad Salković, Emina Zečaj i drugi. Sevdalinka je bila popularna u skoro svim jugoslavenskim republikama, a posebno u Srbiji. Neki od najznačajnijih pjevača i svirača koji su došli iz Srbije u Sarajevo i tamo napravili uspješne muzičke karijere su Nada Mamula, te braća Jovica Petković i Ratomir Petković i drugi. U Slavoniji i Vojvodini su najpopularniji bećarci i bunjevačka muzika predstavljeni izvedbama Zvonka Bogdana uz pratnju orkestra Janike Balaža, te Vera Svoboda, Kićo Slabinac i drugi. U Srbiji i BiH veoma su popularna razna kola kao i u Makedoniji (oro), koje su najbolje izvodili Ismet Alajbegović Šerbo, te nekadašnja "prva harmonika Jugoslavije" Radojka Živković, Ljubiša Pavković i drugi. Slovenija je poznata po polkama koje je najbolje popularisao Slavko Avsenik, vjerovatno najuspješniji jugoslavenski muzičar i predstavnik na međunarodnom nivou. Slovenija je također poznata po valcerima i popevkama, a u Hrvatskom zagorju i Međimurju popularne su kajkavske popevke. Srbija je poznata po dobrim pjevačima narodne muzike poput: Milorad Todorović, Predrag Gojković, Šaban Šaulić, Predrag Živković Tozovac, Miroslav Ilić, Lepa Lukić, Toma Zdravković i drugi. Iz Srbije dolazi i Šaban Bajramović najznačajniji izvođač romske muzike, kao i Esma Redžepova i Muharem Serbezovski iz Makedonije. Makedonija je poznata po bogatoj narodnoj muzici prepoznatljivoj po lijepim melodijama, nepravilnim ritmovima i visokoj virtuoznosti prilikom izvođenja narodnih igara poput: lesnoto (u 7/8 ritmu), oro, čoček. Najznačajniji pjevači i instrumentalisti iz Makedonije su: Esma Redžepova, Aleksandar Sarievski, Kočani Orkestar, Jonče Hristovski, Dobri Stavrevski te duet Selimova-Želčeski i mnogi drugi. Makedonski plesni ansambl Tanec je najbolji predstavnik ove vrste muzike i plesa iz vremena SFRJ, a održali su više od 3500 nastupa širom Jugoslavije i svijeta. Narodna muzika je zastupljena i u horskim sastavima, kao i u dalmatinskim klapama. Poznatiji horovi su bili Ladarice, koje su osnovali braća Zlatko i Božo Potočnik, te Klapa Trogir, a poznatiji muzičar klapskog pjevanja bio je Igor Brešan. Stilski iskorak u narodnoj muzici bila je tzv. stagoradska muzika, a najpoznatije mjesto za izvođenje ove vrste narodne muzike je beogradska Skadarlija.
Pop i rock muzika
uredi_(Bijelo_Dugme).jpg)
Pod utjecajem pop i rock muzike koja je dolazila iz SAD-a i Zapadne Evrope tokom kasnih 1940-ih, 1950-ih i 1960-ih, u Jugoslaviji se ubrzo pojavljuju pjevači i muzičke grupe koje su u početku oponašale novi muzički stil. Uz promjene u muzici slijedile su promjene u odijevanju, frizurama i ponašanju. Prvi značajni pjevač pop muzike u Jugoslaviji bio je Ivo Robić, koji je ostvario značajne uspjehe i u inostranstvu. Zahvaljujući njemu koji je uvjerio svog muzičkog agenta Berta Kaempferta britanska rock grupa The Beatles je dobila prvu šansu da u Hamburgu svira na prvoj ploči tada popularnog Tony Sheridana. Krajem 1950-ih slijedio je Đorđe Marjanović koji je nakon svojih koncertnih nastupa postao prva prava jugoslavenska zvijezda u pop muzici. Bio je popularan i u SSSR-u, gdje je bio nagrađen Komsomol nagradom Ruskog saveza komunističke omladine zbog "jačanja prijateljskih veza između sovjetske i jugoslavenske omladine." Od pop pjevačica najuspješnije su bile Lola Novaković, Tereza Kesovija, a malo kasnije i Josipa Lisac. Jugoslavenska rokenrol scena počela je da se pojavljuje 1950-ih pod utjecajem klasičnih rokenrol i rockabilly izvođača kao što su: Elvis Presley, Chuck Berry, Bill Haley, Carl Perkins, Buddy Holly i drugih. Mnogi mladi ljudi počeli su da sviraju ovu novu "električnu muziku", kako su je nazvali, nazivajući sebe "električari." Među prvima koji su se istakli bili su gitarista Mile Lojpur iz Beograda (rođen u Zrenjaninu 1930. godine), te Karlo Metikoš iz Zagreba, koji je nakon preseljenja u Pariz započeo međunarodnu karijeru pod pseudonimom Matt Collins.
Nakon ovih prvih početnih godina razvoja jugoslavenske pop i rock muzike pod velikim utjecajem zapadne muzike, dolazi do pojave drugog talasa pop i rock muzičkih grupa i solista koji stvaraju muziku uključujući narodne melodije iz Jugoslavije. Najbolji primjeri su: Bijelo dugme sa njihovim "pastirskim rockom", YU grupa sa pjesmama Kosovski božuri, Sama i druge, Smak sa pjesmama Biska 2, Ulazak u harem, Zajdi zajdi, zatim grupa Leb i sol sa njihovim obradama makedonske narodne muzike u rock i jazz-rock maniru. Najpoznatiji pop-rock muzičari i grupe iz drugog talasa sa početka 1970-ih su bile: Korni grupa, YU grupa, Time, Indexi, Smak, Atomsko sklonište i Bijelo dugme. Od početka druge polovine 1970-ih najistaknutiji su bili: Buldožer kao jedinstveni jugoslavenski odgovor na muziku Franka Zappa-e, Riblja čorba, Parni valjak, te September sa svojim jazz-rock pristupom ovoj vrsti muzike. Početkom 1980-ih slijedili su: Merlin, Prljavo kazalište, Azra, Crvena jabuka, Divlje jagode, EKV, Zabranjeno pušenje, Đorđe Balašević, Plavi orkestar i drugi. Stilski iskorak je bila pojava sarajevskog kulturnog pokreta Novi primitivizam predvođen Elvisom J. Kurtovićem i drugima.
Klasična muzika
urediNakon završetka Drugog svjetskog rata na području Jugoslavije, najjača središta klasične muzike bila su u Zagrebu, Begradu, Ljubljani i u Sarajevu. U Beogradu je nakon rata dirigent Oskar Danon odmah obnovio aktivnosti operske kuće koja je bila smještena u Narodnom Pozorištu. U početku se posebna pažnja posvećivala izvođenju djela jugoslavenskih operskih kompozitora. Zlatni period beogradske opere zabilježio je značajan razvoj i međunarodnu afirmaciju ove operske kuće. Počev od 1954. godine sa veoma uspješnom izvedbom opere Borisa Godunova Modesta Mussorgskog u Švicarskoj u sklopu koncertnog ciklusa "Clubhouse" i gramofonskih snimaka sedam velikih ruskih opera za diskografsku kuću Decca. Jedan dio snimanja obavljen je i u Zagrebu. Vrhunac ovog "zlatnog perioda" bila je izuzetna izvedba opere Mazepa Petra Iljiča Čajkovskog na sceni pozorišta Theater das Westerns u Zapadnom Berlinu. Ova operna kuća je privukla mnoge talentovane muzičare, među kojima se posebno ističu Sándor Szabó, Bahrija Nuri Hadžić. U Hrvatskoj sa njenim najstarijim filharmonijskim orkestrom na prostorima Jugoslavije (Zagrebačka filharmonija) također se odvijala bogata aktivnost na polju klasične muzike. U Bosni i Hercegovini glavni nosioci aktivnosti u klasičnoj muzici bili su Sarajevska opera, Sarajevska filharmonija i Sarajevski balet. Bili su popunjeni dijelom domaćim muzičarima i pjevačima, ali većim dijelom sa solistima iz drugih centara, naročito iz Osijeka, Zagreba i Beograda. Značajniji kompozitori klasične muzike bili su: Antun Dobronić, Petar Konjović, Stevan Hristić, Jakov Gotovac, Josip Štolcer-Slavenski, Mihovil Logar, Dragutin Čolić, Milan Ristić, Ljubica Marić, Vojislav Vučković Stanojlo Rajičić i Lorenc Antoni.
Pozorište
urediU Narodnom pozorištu u Beogradu, 22. decembra 1944. godine održana je prva predstava u oslobođenom Beogradu. Predstavu "Najezda", sovjetskog pisca Leonida Leonova je režirao član Kazališta narodnog oslobođenja zagrebački glumac Vjekoslav Afrić, a nastupali su glumci i članovi Kazališta: Nikola Popović, Ljubiša Jovanović, Joža Rutić, Salko Repak, Branislav Borozan, Junus Međedović i glumica Narodnog pozorišta u Beogradu Mara Taborska. Sljedeće godine postavljene su predstave "Mati", Karela Čapeka i "Narodni poslanik" Branislava Nušića.[81]
U Skoplju je 3. aprila 1945. godine otvoreno Makedonsko narodno pozorište sa predstavom "Platon Krečet", sovjetskog pisca Aleksandra Kornejčuka, a dramu je režirao Dimitar Kjostarov, naslovnu ulogu igrao je Ilija Milčin, te Krum Stojanov i Petre Prličko.[81]
Ovaj odlomak potrebno je proširiti. |
Film
urediJugoslavenski film nakon završetka Drugog svjetskog rata karakteriše tematsko bavljenje ratom i ratnim događanjima, sa težištem na borbu partizanskih jedinica. Kinematografija je bila u državnom vlastištvu, te su sve producentske kuće u početku stvarale filmove o partizanskim borcima, velikim bitkama ili filmovima, koji su propagirali socijalističko uređenje. Vremenom i liberalizacijom društva, teme se mijenjaju, te se snimaju filmovi o svakodnevnom životu, a sedamdesetih godina snimaju se i kritički filmovi, koji su pokatkad i zabranjivani za emitovanje. Prva producentska kuća osniva se 1945. godine u Beogradu pod imenom Avala film. U Zagrebu se 1946. godina osniva Jadran film, preduzeće za produkciju i emitovanje filmova, a ubrzo se stvaraju i Triglav film u Ljubljani 1946., Bosna film 1947. u Sarajevu, Lovćen film na Cetinju 1949. Kasnije se osnivaju i Dunav film, Sutjeska film, Neoplanta film, Vardar film, Zeta film, Kosovafilm. Stvaraju se i manja poduzeća, koja snimanju kratke i dokumentarne filmove. Prvi dugometražni igrani film jugoslavenske kinematografije poslijeratnog perioda bio je Slavica, u režiji Vjekoslava Afrića dovršen 29. aprila 1947. godine.
Jugoslavenska kinoteka u Beogradu osnovana je 1949. godine i zamišljena je kao arhiva domaćeg filmskog materijala. Jugoslavija je organizirala nekoliko filmskih festivala (FEST, Pulski filmski festival), a filmovi snimljeni u Jugoslaviji učestvovali su na međunarodnim festivalima, kao i u izboru za nagradu Oscar. Jugoslavenski filmovi učestvovali su od 1958. godine za dodjelu Oscara u kategoriji za najbolji strani film od 1958. godine, a od toga su šest puta bili nominovani za nagradu: Cesta duga godinu dana na dodjeli 1958. godine, Deveti krug (1960.), Tri (1966.), Skupljači perja (1967.), Bitka na Neretvi (1969.), Otac na službenom putu (1985.).
Osim igranog filma, postojala je produkcija animiranog filma, a najpoznatija stvaralačka grupa bila je Zagrebačka škola crtanog filma, iz čije je produkcije film Surogat Dušana Vukotića iz 1962., jedini jugoslavenski film koji je dobio Oscara za najbolji kratkometražni animirani film.
Značajniji jugoslavenski režiseri bili su: Ante Babaja, Branko Bauer, Veljko Bulajić, Kiril Cenevski, František Čáp, Bahrudin Čengić, Mladomir Puriša Đorđević, Radivoje Đukić, Obrad Gluščević, Krešo Golik, Petar Gligorovski, Rajko Grlić, Fadil Hadžić, Fedor Hanžeković, Srđan Karanović, Hajrudin Krvavac, Sulejman Kupusović, Emir Kusturica, Goran Marković, Dušan Makavejev, Vatroslav Mimica, Žika Mitrović, Krsto Papić, Goran Paskaljević, Živojin Pavlović, Ante Peterlić, Ljubiša Ristić, Branko Schmidt, Zdravko Šotra, France Štiglic, Antun Vrdoljak, Lordan Zafranović, Želimir Žilnik.
Poznatiji glumci bili su: Danilo Stojković, Ljuba Tadić, Bekim Fehmiu, Fabijan Šovagović, Mustafa Nadarević, Bata Živojinović, Boris Dvornik, Ljubiša Samardžić, Dragan Nikolić i Rade Šerbedžija; glumice: Milena Dravić, Neda Arnerić, Mira Furlan i Ena Begović.
Na Kanskom filmskom festivalu film režisera Emira Kusturice Otac na službenom putu dobio je Zlatnu palmu za najbolji film 1985. godine, što je najveća filmska nagrada koju je dobio jedan jugoslavenski igrani film.
Mediji
uredi
Novinska i medijska agencija Tanjug osnovana je 5. novembra 1943. godine u Jajcu. Od 1960-ih godina sjedište Tanjuga bilo je u Beogradu u Zgradi Tanjuga. Na svom vrhuncu imala je 48 dopisnika i vrijedila je po vlastitim izvorima za deset najvećih informacijskih agencija i najveća među državama Pokreta nesvrstanih[82]
Radio
urediJugoslavenska radiotelevizija obuhvatala je i sve radio-stanice u Jugoslaviji. Sve radio stanice su bile u državnom (društvenom vlasništvu), te nisu postojale privatne radio-stanice. Prva radio-stanica nakon završetka rata je bila radio-stanica u Dubrovniku, koja se oglasila 18. oktobra 1944, a Beogradska radio-stanica emitovala je prvi redovni program 10. novembra 1944, Radio Cetinje 27. novembra, Radio Skoplje 28. decembra, Sarajevska radio-stanica počinje sa emitovanjem 11. aprila 1945, a Radio Ljubljana 9. maja 1945. godine. U 1947. godini zabilježeno je 13 radio-stanica sa 40.829 sati emitovanja, a 1949. godine broj je porastao na 16 sa 51.394 sati.[81]
Televizija
urediJugoslavenska radiotelevizija (JRT) bio je sistem osam javnih nacionalnih radiotelevizijskih kuća do početka 1990-ih godina. Činilo ga je šest republičkih i dva pokrajinska RTV centra: Radiotelevizija Sarajevo (RTVSa), Radiotelevizija Ljubljana (RTLJ), Radiotelevizija Zagreb (RTZ), Radiotelevizija Beograd (RTB), Radiotelevizija Skopje (RTSk), Radiotelevizija Titograd (RTT), te Radiotelevizija Novi Sad (RTNS) i Radiotelevizija Priština (RTP). Jugoslavenska radiotelevizija bila je članica Evropske radiodifuzijske unije od 1950. godine. Prva televizijska stanica (RTZ) je osnovana 15. maja 1956. godine u Zagrebu. U početku je svaka republička televizija imala jedan program, a kasnije su osnivani drugi i treći programi. Osim informartivnog programa, televizijske kuće producirali su i televizijske serije, filmove, te su učestvovale u organizaciji muzičkih festivala. Poznatije tv-serije bile su: Bolji život, Građani sela Luga, Gruntovčani, Kamiondžije, Kože, Naše malo misto, Otpisani, Pozorište u kući, Smogovci, Valter brani Sarajevo, Velo misto, Više od igre, Vruć vetar. Službeni jezici televizijskih stanica su bili jezici republike i pokrajina, a postojale su i emisije na jezicima narodnosti. U Jugoslaviji je postojala obaveza plaćanja televizijske pretplate. Nakon raspada Jugoslavije, ovih 8 TV centara postali su nacionalne televizije zemalja nasljednica.
Novine
uredi| Tiraži dnevnih listova u Jugoslaviji u 1947-49.[81] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Naziv lista | Mjesto izlaženja | 1947. | 1948. | 1949. |
| Borba | Beograd | 232.000 | 427.000 | 664.000 |
| Politika | Beograd | 163.000 | 197.000 | 287.000 |
| Slovenski Poročevalec | Ljubljana | 71.000 | 83.000 | 104.000 |
| Vjesnik | Zagreb | 48.000 | 56.000 | 55.000 |
| Ljudska Pravica | Ljubljana | 30.000 | 37.000 | 49.000 |
| Oslobođenje | Sarajevo | 27.000 | 39.000 | 42.000 |
| Glas | Beograd | 26.000 | 50.000 | 42.000 |
| Slobodna Vojvodina | Novi Sad | 18.000 | 17.000 | 14.000 |
| Glas Slavonije | Osijek | 14.000 | 15.000 | 12.000 |
| Nova Makedonija | Skoplje | 11.000 | 22.000 | 26.000 |
| Slobodna Dalmacija | Split | 10.000 | 13.000 | 20.000 |
| Novi list | Rijeka | 8.000 | 10.000 | 10.000 |
| Pobjeda | Cetinje | 7.500 | 8.000 | 8.000 |
Tokom 1945. godine izlazi 13 dnevnih listova sa prosječnim tiražom od 672.000 primjeraka. Najčitaniji dnevni list tih godina je bila Borba, koja je isprva bila glasilo KPJ.[81] Dnevne novine većeg tiraža, izlazile su u glavnim gradovima saveznih republika. Kao glasilo Socijalističkog saveza radnog naroda Jugoslavije (SSRNJ) bila su dnevne novine Borba. Ranih pedesetih i šezdesetih godina prošlog vijeka, bile su najtiražnije jugoslavenske novine. Beogradska Politika, bile su najstarije dnevne novine, koje su nakon Drugog svjetsko rata 1945. godine ponovo počele izlaziti. U isto vrijeme u Zagrebu se osniva Vjesnik, u Sarajevu Oslobođenje, u Ljubljani Delo, Ljudska Pravica i Sloveski Poročevalec, Splitu Slobodna Dalmacija, u Skoplju Nova Makedonija, u Podgorici Pobjeda u Prištini Rilindja na albanskom jeziku. Osim ovih glasila uskoro izlaze i novine lokalnog značaja: mariborski Večer, riječki Novi list, Glas Slavonije, ljubljanski Dnevnik, novosadski Dnevnik i skopski Dnevnik. Postojale su i novine na jezicima nacionalnih manjina: La voce del Popolo, na italijanskom jeziku pokrenute 27. oktobra 1944. na Sušaku, te Szabad Vajdasag, na mađarskom, pokrenute u Novom Sadu. Tako je 1950. godine izlazilo 357 listova, sa prosječnim tiražom po broju od 5.889.666 primjeraka, a štampan je i 381 časopis.[81] Pored zvaničnih glasila štampala su se i tabloidna izdanja većeg tiraža: beogradske Večernje novosti, zagrebački Večernji list, sarajevske Večernje novine. Sportske dnevne novine Sport (Beograd), i zagrebačke Sportske novosti izlazile su svakim danom osim nedjelje. U Beogradu je izlazio satirički časopis Jež.
Časopisi
urediKulturni i književni časopisi izlazili su uglavnom jednom ili dva puta mjesečno: Forum, Gradina, Književne novine, Književna reč, Književnost, Letopis Matice srpske, Odjek, Republika, Život.
Magazini
urediUsporedo sa dnevnim glasilima SSRN, postojali su omladinski magazini kao glasila republičkih organizacija Saveza socijalističke omladine. Tako je u SR Sloveniji izlazila Mladina, u SR BiH Naši Dani, u SR Hrvatskoj Polet, koji su tematski obrađivali modernu kulturu mladih, rock muziku i poltička kretanja u SFRJ. Slovenska Mladina je prednjačila 80-tih godina prošlog vijeka u političkim akcijama i protestu protiv kulta ličnosti i totalitarizma u političkom sistemu Jugoslavije. Politički magazini bili su NIN, Duga, Ilustrovana Politika zagrebački Danas, sarajevski Svijet, te nedjeljno izdanje Slobodne Dalmacije, Nedjeljna Dalmacija. Od sportskih sedmičnika najpopularniji je bio beogradski Tempo. U izdanju novosadskog izdavača NIP Dnevnik, 1962. godine se pokreće časopis Ritam, koji je bio prvi domaći časopis posvećen zabavnoj, džez i pop muzici, a prvi časopis vezan isključivo za rock muziku je bio [[Džuboks magazin]], koji je izašao 3. maja 1966. godine, te Pop Expres iz Zagreba.
Filatelija
uredi
Prva poštanska marka SFRJ tiskana je 14–16. decembra 1944. godine. Riječ je o poštanskoj marki Srbije pod njemačkom okupacijom. Na marki je dodatno utiskan pečat sa grbom Jugoslavije i imenom zemlje ćirilićnim pismom (Демократска република Југославија) i doplatom +2 u plavoj boji. Marka je crvenoljubičaste boje, sa nominalnom vrijednošću od 3+2 srpska dinara, a na njoj je motiv manastira Ljubostinja kod Trstenika. Izašle su dvije marke, a druga je imala nominalnu vrijednost 7+3 dinara. Tiraž prve serije bio je milion primjeraka. Marka je kataloški, po njemačkom katalogu Michel, numerisana brojem 451 I. U januaru 1945. izašla je nova serija od tri slične marke, sa razlikom da je pečat bez mrežasto utiskane pozadine. Marke su vrijedile do 31. januara 1945. godine. Prva dizajnirana marka sa motivom izašla je 1945, a riječ je o seriji od četiri marke sa likom Josipa Broza sa nominalnom vrijednostima od 5, 10, 20 i 30 dinara. U to vrijeme korištene su lokalne marke sa raznim pečatima: u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj su korištene marke NDH, u Sloveniji marke Trećeg rajha i Italije, u Vojvodini marke Mađarske, u Crnoj Gori marke Crne Gore pod italijanskom okupacijom. Od 1944-91. tiskano je oko 2.100 različitih poštanskih maraka. Izdavane su i porto marke, doplatne marke i službene marke.
Sport
uredi
Jugoslavenski sportisti nastupali su u skoro svim većim sportskim takmičenjima. SFRJ je bila članica Međunarodnog olimpijskog komiteta (MOO) i nastupila je na Zimskim i Ljetnim olimpijskim igrama prvi put 1948, a zadnji put na Olimpijadi 1992. kada su nastupili kao nezavisni sportisti. Na olimpijadama 1996. godine nastupili su pod imenom SR Jugoslavija. Jugoslavenske reprezentacije takmičile su se i na evropskim i svjetskim prvenstvima u nogometu, košarci, rukometu, odbojci i vaterpolu, gdje su ostvarile i najveće uspjehe. U pojedinačnim konkurencijama, značajniji sportovi u kojima su ostvareni dobri rezultati su: veslanje, plivanje, gimnastika, hrvanje, boks, džudo, streljaštvo tenis i stoni tenis.
Olimpijske igre
urediJugoslaviju je na Olimpijskim igrama zastupao Jugoslavenski olimpijski komitet, koji je osnovan 1919. godine u Zagrebu. SFRJ je postala članica MOO po automatizmu kao nasljednica Kraljevine. Nakon raspada SFRJ, osnovano je sedam olimpijskih komiteta zemalja nasljednica.
Atletika
uredi
Takmičenja u atletici u Jugoslaviji bili su pod pokroviteljstvom Atletskog saveza Jugoslavije. Jugoslavenski atletičari nastupali su na Evropskim prvenstvima u atletici na otvorenom od EP 1946., što je bio treći nastup na ovim takmičenjima pa do EP 1990. Ukupno je osvojeno 15 medalja od toga 6 zlatnih, 6 srebrnih i 3 bronzane medalje. Jugoslavija je bila dva puta organizator Evropskog prvenstva i to EP 1962. u Beogradu i EP 1990. u Splitu. Na Evropskim dvoranskim prvenstvima osvojeno je ukupno 18 medalja (6 zlatnih, 3 srebrne i 9 bronzanih)
Atletska reprezentacija Jugoslavije nastupila je na trima Svjetskim prvenstvima počevši od SP 1983. pa do SP 1991, ali nisu uspjeli osvojiti ni jednu medalju.
Na Ljetnim olimpijskim igrama atletičari su prvi put nastupili 1924, a zadnji put 1988. godine. Ukupno su osvojene dvije srebrne medalje i to Ivan Gubijan 1948. godine u bacanju kladiva i Franjo Mihalić u maratonu 1956. godine. Ostali poznatiji atletičari bili su Vera Nikolić, Luciano Sušanj, Dragutin Topić, Nenad Stekić, Dragan Zdravković, Zlatan Saračević, Miloš Srejović, Borut Bilač, Biljana Petrović, Vladimir Milić, Jelica Pavličić, Branko Zorko, Milovan Savić, Ivan Ivančić, Željko Knapić, Slobodan Branković, Brigita Bukovec, Marina Filipović, Sejad Krdžalić, Ismail Mačev, Ivan Mustapić, Snežana Pajkić, Breda Pergar, Dragan Perić, Slobodan Popović.
Hrvanje
urediNajviše medalja na Olimpijskim igrama osvojili su jugoslavenski hrvači; Ukupno 16, od kojih četiri zlatne, šest srebrnih i šest bronzanih medalja, od LJOI 1960. do LJOI 1988. Najuspješniji hrvači bili su Shaban Tërstena, sa jednom zlatnom i jednom srebrnom, te Branislav Simić sa jednom zlatnom i jednom bronzanom medaljom. Ostali osvajači medalja bili su: Branislav Martinović, Stevan Horvat, Josip Čorak, Milovan Nenadić, Momir Petković, Ivan Frgić, Vlado Lisjak, Refik Memišević, Jožef Tertei i Shaban Sejdiu.
Nogomet
uredi
Muškarci
urediJugoslavenska nogometna reprezentacija bila je članica međunarodnih nogometnih organzacija FIFA i UEFA i nastupala je na Olimpijskim igrama, Svjetskom nogometnog prvenstvu i Evropskom nogometnom prvenstvu. Prvi nastup na Svjetskom prvenstvu, reprezentacija Jugoslavije imala je na Svjetskom prvenstvu u nogometu 1950. u Brazilu. Ukupno je nastupila na sedam prvenstava (SP 1950, SP 1954, SP 1958, SP 1962, SP 1974, SP 1982. i SP 1990.), a na Evropskim prvenstvima ukupno četiri puta (EP 1960, EP 1968, EP 1976. i EP1984.) Najbolji plasman na Svjetskom prvenstvo bilo je četvrto mjesto na Svjetskom prvenstvu u nogometu 1962. u Čileu, a na Evropskom prvenstvu drugo mjesto na prvenstvima EP 1960. i EP 1968.
Klupska takmičenja održavana su u organizaciji Nogometnog saveza Jugoslavije. Prvi rang takmičenja bila je Prva nogometna liga Jugoslavije, u čijem se takmičenju odlučivao prvak Jugoslavije. Ukupno je odigrano 47 sezona, a najviše pobjeda u prvenstvu imala je beogradska FK Crvena Zvezda (19), FK Partizan (11), NK Hajduk (7), NK Dinamo (4), FK Vojvodina (2), FK Sarajevo (2) i FK Željezničar (1).
Takmičenja u Kupu Jugoslavije održavana su od 1947. do 1992. godine. Najviše pobjeda imala je beogradska FK Crvena Zvezda (12), NK Hajduk (9), NK Dinamo (7), FK Partizan (6), OFK Beograd (4), FK Velež (2), NK Rijeka (2), FK Borac Banja Luka (1) i FK Vardar (1).
Žene
urediOvaj odlomak potrebno je proširiti. |
Košarka
urediMuškarci
uredi
Košarkaška takmičenja u Jugoslaviji bila su organizovana od strane Košarkaškog saveza Jugoslavije. Rezultati košarkaške reprezentacije Jugoslavije su jedni od najboljih na međunarodnim ekipnim takmičenjima u usporedbi sa drugim masovnim sportovima u Jugoslaviji. Na Ljetnim olimpijskim igrama ova je reprezentacija nastupila prvi put LJOI 1960. godine u Rimu, a olimpijski prvaci su postali LJOI 1980. godine u Moskvi. Ukupno su nastupili na 8 završnih olimpijskih turnira. Reprezentacija je prvi put na Svjetskom prvenstvu u košarci nastupila na turniru SP 1950. godine u Argentini. Najbolji rezultat reprezentacije su tri prva osvojena mjesta na prvenstvima SP 1957, SP 1974 i SP 1982. godine. Na Evropskim prvenstvima reprezentacija je nastupila na 21 prvenstvu, a prvaci Evrope su postali na prvenstvima EP 1973, EP 1975, EP 1977, EP 1989 i EP 1991. godine.
U ligaškim takmičenjima, jugoslavenska košarkaška liga je bila među vrhunskim ligama u Evropi i svijetu. Prva sezona košarkaške liga bila je PL 1945. godine, a zadnja PL 1992. godine. Liga je brojala od četiri ekipe u nekoliko prvih godina, do najviše 14 klubova. U većini sezona u ligi su se takmičile 12 ekipa. Najviše osvojenih prvenstava imala je KK Crvena zvezda (12). Osim nje, prvenstva su osvajali još KK Olimpija (6), KK Partizan (5), OKK Beograd (4), KK Bosna (3), KK Cibona (2) i po jedanput KK Proleter Zrenjanin, KK Radnički Beograd i Selekcija JNA.
Žene
urediŽenska košarkaška reprezentacija Jugoslavije nastupila je na tri olimpijade: LJOI 1980, LJOI 1984 i LJOI 1988. Najbolji rezultat je srebrna medalja na LJOI 1988 u Seoulu. Na Svjetskom prvenstvu u košarci nastupile su pet puta, a prvi put SP 1959.. Najbolji plasman je srebrna medalja sa SP 1990.. održanog u Maleziji. Od ukupno 20 nastupa Evropskim prvenstvima, od EP 1954, do EP 1991, najbolji rezultat su osvojene četiri srebrne medalje (EP 1968, EP 1978, EP 1987 i EP 1991).
Ženska jugoslavenska košarkaška liga organizovana je od PL 1945. godine. Najviše osvojenih prvenstava imala je ŽKK Crvena zvezda (25). Osim nje, prvenstva su osvajali još ŽKK Radnički Beograd (6), ŽKK Trešnjevka, ŽKK Partizan Beograd i ŽKK Jedinstvo Tuzla (3), ŽKK Voždovac i ŽKK Vojvodina Novi Sad (2) i po jedanput ŽKK Bosna Sarajevo, ŽKK Šibenik i ŽKK Željezničar Sarajevo.
Rukomet
urediMuškarci
uredi
Takmičenja u rukometu organizovao je Rukometni savez Jugoslavije, osnovan 1949. godine. Savez je bio član Evropske rukometne federacije (EHF) i Međunarodnog rukometnog saveza (IHF). Jugoslavenska rukometna reprezentacija takmičila se na Olimpijskim igrama, Svjetskim i Evropskim rukometnim prvenstvima. Prvi nastup na Olimpijadi bio je na LJOI 1972, kada je reprezentacija osvojila zlatnu medalju. Ukupno je nastupila na sljedeće četiri Olimpijade (LJOI 1976, LJOI 1980, LJOI 1984. i LJOI 1988), a LJOI 1984. godine po drugi put je osvojila zlatnu medalju.
Na Svjetskim rukometnim prvenstvima reprezentacija je nastupila ukupno 10 puta. Prvi put 1958, a zadnji put SP 1990. godine. Najbolji plasman je bilo prvo mjesto na Svjetskom prvenstvu 1986. godine.
Klupska takmičenja u rukometu održavana su u organizaciji Rukometog saveza Jugoslavije. Prvi rang takmičenja bila je Prva rukometna liga Jugoslavije, u čijem se takmičenju odlučivao prvak Jugoslavije. Prvo je prvenstvo odigrano PL 1953., a najviše pobjeda u prvenstvu imaao je bjelovarski RK Partizan (9), RK Borac Banja Luka i RK Metaloplastika Šabac (7), RK Zagreb (6), RK Medveščak Zagreb (4), RK Crvena Zvezda Beograd (2), a po jednu RK Crvenka, RK Željezničar Sarajevo, RK Proleter Zrenjanin i RK Slovan Ljubljana,
Žene
urediJugoslavenska ženska rukometna reprezentacija nastupila je tri puta na ljetnim olimpijadama (LJOI 1980, LJOI 1984. i LJOI 1988), najbolji rezultat je zlatna medalja na LJOI 1984. održanim u Los Angelesu. Na Svjetskim rukometnim prvenstvima od ukupo deset nastupa od SP 1957, najbolji rezultat rukometašica bila je zlatna medalja na SP 1973. održanom u Jugoslaviji
Ženska rukometna liga igrana je prvi put 1953. godine, a najviše titula prvaka Jugoslavije imale su rukometašice beogradskog ŽRK Radnički (14), ŽRK Lokomotiva Zagreb (10), ŽRK Budućnost Titograd i ŽRK Spartak Subotica (3), ŽRK Voždovac, ŽRK Podravka Koprivnica i ŽRK Lokomotiva Virovitica (2), te po jednu: ORK Beograd, ŽRK Železničar Beograd i ŽRK Mirko Kljajić iz Nove Gradiške.
Odbojka
urediMuškarci
uredi
Takmičenja u odbojci organizovao je Odbojkaški savez Jugoslavije, osnovan 1946. godine. Savez je bio član Evropske odbojkaške federacije (CEV) i Međunarodnog odbojkaškog saveza (FIVB). Jugoslavenska odbojkaška reprezentacija takmičila se na Olimpijskim igrama, Svjetskim i Evropskim odbojkaškim prvenstvima. Prvi nastup na Olimpijadi bio je na LJOI 1980, kada je reprezentacija osvojila šesto mjesto. Na Svjetskim odbojkaškim prvenstvima reprezentacija je nastupila ukupno 4 puta. Prvi put 1956, a zadnji put 1970. godine. Najbolji plasman su bila osma mjesta na Svjetskom prvenstvu 1962. i 1966. godine.
Žene
urediOvaj odlomak potrebno je proširiti. |
Vaterpolo
uredi.jpg)
Po broju osvojenih medalja na međunarodnim takmičenjima, Vaterpolska reprezentacija Jugoslavije je najtrofenija reprezentacija u ekipnim takmičenjima. Na takmičenjima u vaterpolu na Ljetnim olimpijskim igrama reprezentacija Jugoslavije nastupala je od 1948-88. godine; Najbolji rezultati bili su osvajanje tri zlatne medalje na olimpijadama 1968., 1984. i 1988. godine, četiri srebrne medalje (1952., 1956., 1964. i 1990.). Na Svjetskim prvenstvim u vodenim sportovima od ukupno šest nastupa između 1973-91. osvojene su dvije zlatne na prvenstvima 1986. i 1991., te dvije bronzane 1973. i 1978. godine. Na Svjetskom kupu u vaterpolu osvojene su dvije zlatne (1987. i 1989.), jedna srebrna 1981. i jedna bronzana 1979. Na Evropskom prvenstvu u vaterpolu osvojene su jedna zlatna 1991., sedam srebrnih (1954., 1958., 1962., 1977., 1985., 1987. i 1989.) i četiri bronzane medalje (1950., 1966., 1970. i 1974.)
U Beogradu je 1973. godine održano prvo Svjetsko prvenstvo u vodenim sportovima, 1979. u Beogradu i Rijeci 1979. i 1981. godine u Splitu Evropsko prvenstvo u vaterpolu.
U ligaškim takmičenjima, jugoslavenska vaterpolska liga je bila među jačim ligama u Evropi i svijetu. Prva sezona vaterpolske lige (ukupno 21-a od osnivanja lige), nakon završetka Drugog svjetskog rata bila je 1945. godine, a zadnja 1991. godine. Prvenstva su odigravana naprije po turnirskom sistemu, a kasnije po ligaškom Bergerovom sistemu u ligi koja je brojala od šest do dvanaest timova. Najviše osvojenih prvenstava imao je VK Jug (Dubrovnik) sa 22 osvojena prvenstva, VK Partizan (Beograd) sa 17, VK Jadran (Split) (9), HAVK Mladost (Zagreb) (6), VK Mornar (Split) (5) Somborsko SU (Sombor) (3) VK Jadran (Herceg-Novi) (2) i sa po jednom titulom prvaka selekcija NR Hrvatske, VK Kotor i VK Viktorija (Sušak).
Od 1959-72. igralo se i Zimsko prvenstvo Jugoslavije u vaterpolu, koje je zamijenjeno 1973. godine Kupom Jugoslavije u vaterpolu, koje je odigravano do raspada države 1991. godine. Najviše osvojenih kupova imao je VK Partizan (Beograd) i to 12. Sva takmičenja u vaterpolu organizovao je Vaterpolo savez Jugoslavije. Sportska nasljednica reprezentacije Jugoslavije u vaterpolu je Vaterpolska reprezentacija Srbije.
Tenis
uredi
Takmičenja u tenisu u Jugoslaviji bili su u organizaciji Teniskog saveza Jugoslavije, osnovanog 1922. godine, a obnovljenog neposredno nakon završetka Drugog svjetskog rata. Jugoslavenski teniseri učestvovali su na međunarodnim i domaćim turnirima, kao i u timskim takmičenjima kao Davis cup u muškoj Fed Cup u ženskoj konkurenciji
Muškarci
urediReprezentacija Jugoslavije u tenisu, prvi put je nastupila na Davis cupu turniru 1928. godine i od tada gotovo je redovita nastupala sve po prekida takmičenja DC 1939. godine. Nakon završetka Drugog svjetskog rata Jugoslavija je na turniru DC 1946. godine osvojila drugo mjesto u Evropskoj zoni, kao i DC 1947. godine. Od tada se Jugoslavija sve do DC 1983. godine takmiči u Evropskoj zoni, a nakon pobjede u Evropskoj zoni sljedeće godine prelazi u Svjetsku zonu Davis cupa, gdje ostaje sve do raspada zemlje 1992. godine. Najbolji rezultati bili su učestvovanje u tri polufinala i to na turniru DC 1988. godine kada su izgubili od reprezentacije Njemačke 0:5. zatim DC 1989. slijedi poraz od Švedske 1:4, te DC 1991. poraz od Francuske 0:5. Najviše nastupa imali su Josip Palada i Boro Jovanović koji su igrali 15 puta na Davis cupu.
Žene
urediStoni tenis
uredi
Takmičenja u stonom tenisu u Jugoslaviji, organizovana su od strane Stonoteniskog saveza Jugoslavije. Jugoslavenski stonoteniseri nastupali su na Evropskim i Svjetskim prvenstvima u stonom tenisu, kao i Olimpijskim igrama, a po broju osvojenih medalja ubrajani su među najbolje sportiste na svijetu i Evropi. Jugoslavija je bila tri puta organizator Svjetskog prvenstva u stonom tenisu: SP 1965. u Ljubljani, SP 1973. u Sarajevu i SP 1981. u Novom Sadu i dva puta domaćin Evropskim prvenstvima: EP 1960. u Zagrebu i EP 1974. u Novom Sadu. Najbolji stonoteniser Jugoslavije bio je Dragutin Šurbek, koji je osvojio 10 zlatnih, 7 srebrnih i 17 bronzanih medalja na Svjetskim i Evropskim prvenstvima.
Muškarci
uredi
Na Evropskim prvenstvima u muškoj konkurenciji jugoslavenski stonoteniseri osvojili su dva puta zlatnu medalju u ekipnoj konkurenciji (EP 1962. i EP 1976.), tri puta srebrnu (EP 1964., EP 1970. i EP 1972.) i tri puta bronzanu medalju (EP 1968., EP 1974. i EP 1982.) Zlatna medalja osvojene je u pojedinačnoj konkurenciji na EP 1968., šest u parovima (EP 1962., EP 1968., EP 1970., EP 1982., EP 1984. i EP 1990.)
Na Svjetskim prvenstvima u stonom tenisu osvojene su dvije srebrne medalje u ekipnom takmičenju (SP 1975. i SP 1991.) i tri bronzane medalje (SP 1951., SP 1969. i SP 1971.). U pojedinačnoj konkurenciji osvojene su dvije srebrne (SP 1955. i SP 1975.) i četiri bronzane (SP 1971., SP 1973. i SP 1981.) U takmičenju parova osvojene su dvije zlatne (SP 1954. i SP 1983.), dvije srebrne (SP 1987. i SP 1989.) i tri bronzane medalje (SP 1973., SP 1977. i SP 1981.)
Nakon uvođenja na olimpijske igre 1988. godine, stonoteniseri Jugoslavije osvojili su jednu srebrnu medalju na LJOI 1988. u muškim parovima.
Najuspješni stonoteniseri bi su: Dragutin Šurbek, Antun Stipančić, Vojislav Marković, Janez Teran, Žarko Dolinar, Vilim Harangozo, Zoran Kalinić, Ilija Lupulesku, Edvard Vecko, Milivoj Karakašević.
Žene
urediU ženskoj konkurenciji na Evropskim prvenstvima u ekipnom takmičenju osvojene su jedna srebrna na EP 1984. i jedna bronzana EP 1991. Na Svjetskim prvenstvima u paru osvojena je jedna bronzana medalja na SP 1979., a na LJOI 1988. u ženskim parovima jedna bronzana medalja. Poznatije stonoteniserke bile su: Gordana Perkučin, Jasna Fazlić, Branka Batinić, Eržebet Palatinuš.
Mješovito
urediZimski sportovi
urediAlpsko skijanje
uredi
Alpsko skijanje, kao i drugi zimski sportovi bili su pod organizatornom upravom Skijaškog saveza Jugoslavije. Najbolji rezultati jugoslavenskih alpskih skijaša su četiri osvojene medalje na ZOI i to dvije srebrne medalje. Prvu srebrnu medalju osvojio je na ZOI 1984. Jure Franko u disciplini veleslalom, a drugu srebrnu medalje osvojila je Mateja Svet na ZOI 1988. u disciplini slalom.
Na Svjetskim prvenstvima u alpskom skijanju, alpski skijaši su osvojili ukupno 9 medalja od toga jednu zlatnu, tri srebrene i pet bronzanih: Bojan Križaj na Svjetskom prvenstvu 1982. u disciplini slalom i Boris Strel u disciplini veleslalom. Najbolji uspjeh ostvarila je Mateja Svet na SP 1987. osvojivši tri medalje i to srebnu u veleslalom i dvije bronzane u slalomu i superveleslalomu, te na SP 1989. kada je osvojila zlatnu medalju u slalomu i bronzanu u veleslalomu. Osim nje na ovim igrama medalju je osvojio i Tomaž Čižman u superveleslalomu. Osim ovih poznati alpski skijaši bili su Nataša Bokal, Grega Benedik, Gregor Grilc, Davo Karničar, Mitja Kunc, Rok Petrovič, Katjuša Pušnik, Veronika Šarec. U Svjetskom kupu u alpskom skijanju najviše pobjeda imao je Bojan Križaj (8), Rok Petrovič (5), te po jednu Boris Strel i Grega Benedik, a u ženskoj konkurenciji Mateja Svet (7), a Veronika Šarec i Nataša Bokal po jednu pobjedu.
Biatlon
urediBiatlon se u Jugoslaviji počeo intenzivnije razvijati nekoliko godina prije početka Zimskih olimpijskih igara u Sarajevu. Jugoslavenski biatlonci su nastupili su prvi put na Zimskim olimpijskim igrama 1980. godine, kada je Marjan Burgar nastupio u utrci na 20 km i u utrci u sprintu na 10 km. Nakon toga jugoslavenski predstavnici nastupili su još na ZOI 1984, ZOI 1988, i ZOI 1992.[p] Prvi nastup na Svjetskom prvenstvu u biatlonu bio je nastup Marjana Burgara i Borisa Kozinca na SP 1978. Na sljedećim svjetskim prvenstvima: SP 1979, SP 1981, SP 1982, SP 1983, SP 1986, nastupio je jedan ili dva biatlonca, a na SP 1989, SP 1990 i SP 1991, nastupila su po četiri takmičara, te je na tim prvenstvima Jugoslavija trčala i štafetnu utrku 4 × 7,5 km. U Svjetskom kupu, nastupali su povremeno, uglavnom zbog niskih kvota i ograničenog broja takmičara.[83]
Bob
urediPočetak takmičenja u bobu u Jugoslaviji, može se vezati za Zimske olimpijske igre 1984. godine održane u Sarajevu. Izgradnjom staze, te potrebom da zemlja domaćin nastupi na takmičenjima u bobu, oformljena je jugoslavenska reprezentacija, koja se nekoliko godina ranije pripremala za nastup na Olimpijadi. Za nastup 1984. godine bila su prijavljena dva tima u sastavu: Zdravko Stojnić, Mario Franjić, Siniša Tubić, Nikola Korica, Nenad Prodanović, Ognjen Sokolović, Zoran Sokolović, Borislav Vujadinović i Boris Rađenović. Nastupila su dva tima u disciplini bob-dvojac, te u bob-četvercu. Na ZOI su nastupili još dva puta: 1988. i 1992., ali nisu ostvarili posebne rezultate.
Hokej na ledu
uredi
Takmičenja u hokeju na ledu u Jugoslaviji organizirao je Hokejaški savez Jugoslavije osnovan 1911. godine kao Hokejaški savez Srbije, koji je bio član Međunarodne hokejaške federacije. Na međunarodnim takmičenjima Jugoslaviju je prestavljala Reprezentacija Jugoslavije u hokeju na ledu. koja je nastupala na Svjetskim prvenstvima od 1930. godine. Nastupi su bili uglavnom u grupi B, a nekoliko puta u grupi C. Najbolji rezultati bilo je drugo mjesto na prvenstvu 1974. godine. Na Olimpijskim igrama nastupili su pet puta, a najbolji plasman je bilo 9 mjesto na turniru 1968. godine. Najviše nastupa za reprezentaciju imao je Edo Hafner sa 203 nastupa, a najbolji strijelac bio je Zvone Šuvak sa 202 postignuta poena.[84]
Ligaška takmičenja održavala su se od 1936. godine, a najveći broj osvojenih prvenstava imao je HK Jesenice (23), HK Olimpija (13), HK Partizan Beograd (7), HK Medvešćak (3), HK Jesenice (23), KHL Mladost Zagreb (2) i jednom je prvenstvo osvojilo SD Zagreb. Takmičenja u Kupu Jugoslavije održavana su od 1966. godine, a HK Jesenice su pobijedile 8 puta, HK Medvešćak i HK Olimpija 4 puta i HK Partizan Beograd 2 puta.
Nordijsko skijanje
uredi
Najznačajniji predstavnici SFRJ u nordijskom skijanju bili su skijaši-skakači. Jedine dvije medalje u nordijskim disciplinama na Zimskim olimpijskim igrama osvojili su skakači na ZOI 1988. u kanadskom Calgaryju. U ekipnoj konkurenciji u sastavu: Matjaž Debelak, Miran Tepeš, Primož Ulaga i Matjaž Zupan osvojili su srebrnu medalju, a Matjaž Debelak je na velikoj skakaonici osvojio srebrnu medalju. Jugoslavenski skakači nastupali su i u takmičenjima Svjetskog kupa, a Primož Ulaga je u sezoni 1987/88. osvojio treće mjesto u ukupnom plasmanu. Na Svjetskom prvenstvu u nordijskom skijanju 1991. godine Franci Petek je osvojio zlatnu medalju na velikoj skakaonici.
Umjetničko klizanje
urediUmjetničko klizanje u Jugoslaviji, bilo je relativno slabo zastupljeno. Na Svjetskom prvenstvu u umjetničkom klizanju i Evropskom prvenstvu u umjetničkom klizanju, jugoslavenski klizači nisu ostvarili značajne rezultate. Najbolji rezultat je bila srebrna medalja Sande Dubravčić na EP 1981. godine. Jugoslavija je bila domaćin Svjetskom prvenstvu u umjetničkom klizanju 1970. u Ljubljani, te Evropskom prvenstvu u umjetničkom klizanju 1967, EP 1974. i EP 1979. u Zagrebu i EP 1987. u Sarajevu.
Šah
uredi
Muškarci
uredi
Šahovska reprezentacija SFRJ nastupala je na Šahovskim olimpijadama od prve poslijeratne Olimpijade održane 1950. godine u Dubrovniku, na kojoj su u sastavu: Svetozar Gligorić, Vasja Pirs, Petar Trifunović, Braslav Rabar i kao rezerve Milan Vidmar jr. i Puc Stojan jedini put osvojili zlatnu medalju. Srebrne medalje ostvarili su na olimpijadama 1956., 1958., 1962., 1964., 1968. i 1974., a bronzane 1952., 1954., 1960., 1970., 1972. i 1980.[85] Na Evropskom ekipnom šahovskom prvenstvu osvojili su šest srebrnih medalja: EP 1957., EP 1961., EP 1965., EP 1973., EP 1983. i EP 1989., a bronzanu na 6. Evropskom šahovskom prvenstvu 1977. godine.[85] Najuspješniji šahista sa petnaest nastupa na Olimpijadama bio je Svetozar Gligorić sa jednom zlatnom, šest srebrnih i pet bronzanih medalja u ekipnom takmičenju, te sa jednom zlatnom u pojedinačnom vrednovanju rezultata određene ploče na turniru. Na Evropskim prvenstvima osvojio je pet srebrnih i jednu bronzanu u ekipnom takmičenju i četiri zlatne, jednu srebrnu i jednu bronzanu u pojedinačnoj konkurenciji.[85] Na 2. svjetskom ekipnom šahovskom prvenstvu 1989. šahisti SFRJ osvojili su drugo mjesto. Poznatiji jugoslavenski šahisti bili su: Svetozar Gligorić, Ljubomir Ljubojević, Bojan Kurajica, Predrag Nikolić, Krunoslav Hulak, Božidar Ivanović, Borislav Ivkov, Dragoljub Velimirović, Milan Matulović, Mišo Cebalo. Osim igrača, u Jugoslaviji je bio razvijen na rad na šahovskoj teoriji, čemu su doprinijeli Dimitrije Bjelica, kao autor nekoliko knjiga i šahovskih čitanki i Aleksandar Matanović, koji je uredio petotomnu Enciklopedija šahovskih otvaranja. Jugoslavija je bila i organizator većih turnira kao Šahovski turnir u Bugojnu (1978-86), te domaćin tri olimpijade: 1950. u Dubrovniku, 1972. u Skoplju i 1990. u Novom Sadu, a Prvenstvo Jugoslavije u šahu bilo je jedan od najjačih šahovskih turnira na svijetu.
Žene
urediŽenske predstavnice nisu ostvarile dobre rezultate kao muškarci, osim osvajanje drugog mjesta na nezvaničnoj 2. šahovskoj ženskoj olimpijadi 1963. godine održanoj u Splitu. Za reprezentaciju su nastuplie Milunka Lazarević, Verica Nedeljković i Katarina Jovanović-Blagojević, a Verica Nedeljković je osvojila zlatnu medalju kao druga tabla. U zvaničnom takmičenju 1988. godine ekipa sastavljena od Alie Marić, Gordane Marković, Suzane Maksimović i Vesne Bašagić osvojila je bronzanu medalju, a Vesna Bašagić je kao rezerva osvojila bronzanu medalju.[85] Najpoznatije šahistice Jugoslavije bile su: Tereza Štadler, Henrijeta Konarkowska-Sokolov, Gordana Marković, Vlasta Maček, Amalija Pihajlić, Olivera Prokopović, Antonin Dragašević, Milunka Lazarević, Zorica Nikolik, Semka Sokolović-Bertok.
Državni praznici
urediDržavni praznici u Jugoslaviji su bili:
- 1. januar - Nova godina; (Nova godina se slavila 1-2. januara)
- 1. maj - Praznik rada; (Praznik rada se slavio 1-2. maja)
- 4. maj - Dan borca
- 9. maj - Dan pobjede nad fašizmom
- 29. novembar - Dan Republike (Dan Republike se slavio 29-30. novembra)
Ako je jedan od praznika padao u nedjelju smatrao se praznikom i prvi sljedeći radni dan. Osim saveznih praznika, svaka od saveznih republika imala je republičke praznike.
Također pogledajte
urediNapomene
uredi- ^ Zbog poklapanja rođendana Staljina 21. decembra, a nakon sukoba Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, donesena je odluka da se Dan JA (kasnije Dan JNA), slavi 22. decembra, a obilježavao bi se dan prve oružane borbe Prve proleterske brigade.
- ^ U kasnijim zakonski odredbama i Ustavima, nacionalne manjine se u SFRJ definišu kao nacionalnosti.
- ^ Član 3. Ustava: Socijalistička Republika je država zasnovana na suverenosti naroda i na vlasti i samoupravljanju radničke klase i svih radnih ljudi, i socijalistička samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i građana i ravnopravnih naroda i narodnosti.
- ^ Član 5. Ustava: Teritorija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije je jedinstvena i sačinjavaju je teritorije socijalističkih republika. Teritorija republike ne može se mjenjati bez pristanka republike, a teritorija autonomne pokrajine — ni bez pristanka autonomne pokrajine. Granica Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije ne može se mjenjati bez suglasnosti svih republika i autonomnih pokrajina. Granica između republika može se mjenjati samo na osnovu njihovog sporazuma, a ako se radi o granici autonomne pokrajine — i na osnovu njene suglasnosti.
- ^ Član 1. ZUR-a: Radnici u ostvarivanju svog vladajućeg položaja u udruženom radu i društvu slobodno, neposredno i ravnopravno, u odnosima samoupravne demokratske povezanosti, uzajamne zavisnosti, odgovornosti i solidarnosti te u odnosima ravnopravnosti naroda i narodnosti, upravljaju svojim ukupnim društvenim radom u osnovnoj i drugim organizacijama udruženog rada, drugim samoupravnim organizacijama i zajednicama te u društvu u cjelini. Socijalističkim samoupravnim društveno-ekonomskim odnosima u udruženom radu osigurava se da radnici, na osnovi prava rada društvenim sredstvima i jednakih prava, obveza i odgovornosti u pogledu sredstava za proizvodnju i drugih sredstava društvene reprodukcije u društvenom vlasništvu, upravljaju u svom, zajedničkom i općem društvenom interesu svojim radom, uvjetima i rezultatima svog rada. U uređivanju općih uvjeta rada i usklađivanju, usmjeravanju i društvenom planiranju u udruženom radu sudjeluju radnici i preko svojih delegacija i delegata u skupštinama društveno-političkih zajednica,u okviru nihovih ustavom i zakonom odnosno statutom utvrđenih prava i dužnosti.
- ^ Član 72. t.1 Ustava Republike Srbije: Republika Srbija uređuje i obezbeđuje:
1.suverenost, nezavisnost i teritorijalnu celokupnost Republike Srbije i njen međunarodni položaj i odnose s drugim državama i međunarodnim organizacijama; - ^ Član 72. t.3 Ustava Republike Srbije: Republika Srbija uređuje i obezbeđuje:
3.odbranu i bezbednost Republike Srbije i njenih građana; mere za slučaj vanrednog stanja - ^ a b c d e Naziv Muslimani za narod koristio se u SFRJ od 1974. godine. Od 1992. godine u Bosni i Hercegovini je prihvaćen naziv Bošnjaci. Neke druge bivše republike SFRJ su taj naziv zadržali, a neki zamijenili imenom Bošnjaci ili ga potpuno ukinuli iz zakonskih akata i popisnih formulara.
- ^ "Da li ste saglasni sa Odlukom Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra 1991. godine, da srpski narod ostane u zajedničkoj državi Jugoslaviji, sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajina, SAO Slavonija, Baranja i Zapadni Srem, te drugima koji se za taj ostanak izjasne?"[51]
- ^ "Jeste li za suverenu i nezavisnu Bosnu i Hercegovinu, državu ravnopravnih građana, naroda BiH - Muslimana, Srba, Hrvata i pripadnika drugih naroda koji u njoj žive?"
- ^ Član 1. Osnovnih načela: Narodi Jugoslavije, polazeći od prava svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući i pravo na otcepljenje, na osnovu svoje slobodno izražene volje u zajedničkoj borbi svih naroda i narodnosti u narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji, a u skladu sa svojim povijesnim težnjama, svjesni da je dalje učvršćivanje njihovog bratstva i jedinstva u zajedničkom interesu, zajedno sa narodnostima sa kojima žive, ujedinili su se u saveznu republiku slobodnih i ravnopravnih naroda i narodnosti i stvorili socijalističku federativnu zajednicu radnih ljudi — Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju, u kojoj, u interesu svakog naroda i narodnosti posebno i svih njih zajedno, ostvaruju i obezbeđuju socijalističke društvene odnose zasnovane na samoupravljanju radnih ljudi i zaštitu socijalističkog samoupravnog sustava, nacionalnu slobodu i nezavisnost, bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti, jedinstvene interese radničke klase i solidarnost radnika i svih radnih ljudi, mogućnosti i slobode za svestrani razvitak ljudske ličnosti i za zbližavanje ljudi i naroda i narodnosti, u skladu sa njihovim interesima i težnjama na putu stvaranja sve bogatije kulture i civilizacije socijalističkog društva, ujedinjavanje i usklađivanje napora na razvijanju materijalne osnove socijalističkog društva i blagostanja ljudi, sustav društveno-ekonomskih odnosa i jedinstvene osnove političkog sustava, kojima se obezbeđuju zajednički interesi radničke klase i svih radnih ljudi i ravnopravnost naroda i narodnosti, udruživanje sopstvenih stremljenja s naprednim težnjama čovječanstva. Radni ljudi i narodi i narodnosti ostvaruju svoja suvjerena prava u socijalističkim republikama, i u socijalističkim autonomnim pokrajinama u skladu sa njihovim ustavnim pravima, a u Socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji — kad je to, u zajedničkom interesu, ovim ustavom utvrđeno. Radni ljudi, narodi i narodnosti odlučuju u federaciji na načelima sporazumijevanja republika i autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti, ravnopravnog učešća republika i autonomnih pokrajina u organima federacije, u skladu sa ovim ustavom, kao i na načelu odgovornosti republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za razvoj socijalističke zajednice kao cjeline.
- ^ a b SR Srbija bez SAP Vojvodine i SAP Kosova.
- ^ Član 174. Ustava: Ispovedanje vere je slobodno i privatna je stvar čovjeka. Verske zajednice odvojene su od države i slobodne su u vršenju verskih poslova i verskih obreda. Verske zajednice mogu osnivati samo verske škole za spremanje sveštenika. Protivustavna je zloupotreba vere i verske djelatnosti u političke svrhe. Društvena zajednica može materijalno pomagati verske zajednice. Verske zajednice mogu, u granicama određenim zakonom, imati pravo svojine na nepokretnosti.
- ^ Na popisima stanovništva u SRFJ nije se popisivala religijska pripadnost. U ovaj broj ulaze veći broj osoba popisanih kao Srbi, Crnogorci, manji dio Albanaca, Makedonaca, te više drugih narodnosti.
- ^ Na popisima stanovništva u SRFJ nije se popisivala religijska pripadnost. U ovaj broj ulaze veći broj osoba popisanih kao Hrvati, Slovenci, manji dio Albanaca, Mađara i Makedonaca, te više drugih narodnosti.
- ^ U jugoslavenskom timu nastupili su samo takmičari iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Makedonije. Takmičari iz Slovenije nastupili su samostalno.
Literatura
uredi- Petar Janjatović: EX YU ROCK enciklopedija 1960-2006, ISBN 978-86-905317-1-4
- Zavec, Tadeja (11. 12. 2020). "Vauhnik, Vladimir". obrazislovenskihpokrajin.si (jezik: slovenski). Mestna knjižnica Kranj. Pristupljeno 22. 6. 2020.
Reference
uredi- ^ "Demographic characteristics of Yugoslavia in the late 1980s" (PDF). Arhivirano (PDF) s originala, 3. 3. 2016. Pristupljeno 9. 1. 2019.
- ^ Avramović 2007, str. 599, Understanding Secularism in a Post-Communist State: Case of Serbia
- ^ Kideckel i Halpern 2000, str. 165, Neighbors at War: Anthropological Perspectives on Yugoslav Ethnicity, Culture, and History
- ^ UN Membership: Founding Members, research.un.org, pristupljeno 19. jula 2019.
- ^ a b Hannah Arendt, Eichmann in Jersualem - Ein Bericht von der Banalität des Bösen, Piper München, Zürich ISBN 978-3-492-24822-8
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd Holm Sundhaussen Jugoslawien und seine Nachfolgestaaten 1943-2011 - Eine ungewöhnliche Geschichte des Gewönhlichen, Böhlau Verlag Wien - Köln - Weimar, ISBN 978-3-205-79609-1 (de)
- ^ Obrazi slovenskih pokrajin 2019.
- ^ Mirko Messner: Zur Geschichte der AVNOJ-Beschlüsse (de)
- ^ RISTOVIĆ, Milan, 1997. Eksperiment Buljkes: "grčka republika" u Jugoslaviji 1945-1949. Godišnjak za društvenu istoriju, IV, sv. 2-3. str. 179-201.
- ^ Kočović Bogoljub - Žrtve Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, London 1985. (novo izdanje 1990. Sarajevo)
- ^ Vladimir Žerajić - Gubici stanovništva Jugoslavije u II svjetskom ratu, Zagreb 1989. (novo izdanje 1993. Zagreb)
- ^ Citat iz Ekkehard Völkl: Abrechnungsfuror in Kroatien. In: Klaus-Dietmar Henke, Hans Woller (Hrsg.): Politische Säuberung in Europa. Die Abrechnung mit Faschismus und Kollaboration nach dem Zweiten Weltkrieg. München 1991, ISBN 3-423-04561-2, str. 374.
- ^ "Bande" in slovenska emigracija v avstrijskih begunskih taboriščih: 1945–1949 - Mateja Čoh Kladnik
- ^ „Službeni list Federativne Narodne Republike Jugoslavije“, godina -II-, broj 10, Beograd, petak, 1. februar 1946.
- ^ a b c d e f g h Jože Pirjevec, Tito i drugovi 1. deo, Beograd 2013. ISBN 978-86-521-1409-2
- ^ Tekst Rezolucije Vijeća sigurnosti broj 82 na UNHCR.org (en)(ru)
- ^ Tekst Rezolucije Vijeća sigurnosti broj 83 na UNHCR.org (en)(ru)
- ^ Tekst Rezolucije Vijeća sigurnosti broj 84 na UNHCR.org (en)(ru)
- ^ Tekst Rezolucije Vijeća sigurnosti broj 85 na UNHCR.org (en)(ru)
- ^ G. Leman - Das jugoslawische Model
- ^ "Službeni list Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije", godina - XLIX -, broj 14, Beograd, srijeda, 10. aprila, 1963.
- ^ Edvard Kardelj - Društveno-ekonomski ciljevi reforme; Beograd 1966.
- ^ Jakov Sirotković - Uzroci, rezultati i perspektive privredne i društvene reforme; Šibenik 1970.
- ^ B. Kanzleiter, K. Stojaković - 1968 in Jugoslawien
- ^ Latinka Perović, Zatvaranje kruga - Ishod političkog rascepa u SKJ 1971/1972.; Sarajevo 1991.
- ^ Olivera Milosavljević, Dva razgovora sa Latinkom Perović
- ^ "Tajna Koče Popovića". Arhivirano s originala, 10. 6. 2015. Pristupljeno 15. 9. 2016.
- ^ Tomislav Novak, "SLUČAJ JOSIPA PERKOVIĆA Zakleli su se na pištolj, nož i raspelo, a onda u akciji Raduša ubili 13 građana" Arhivirano 7. 3. 2016. na Wayback Machinejutarnji.hr, objavljeno 17.10.2014, pristupljeno (hr)
- ^ a b c d e f g h Jugoslavija 1918-1988. - Statistički godišnjak, Savezni zavod za statistiku, Beograd
- ^ Viktor Meier, Wie Jugoslawien verspielt wurde, München 1995.
- ^ [1]Srđa Popović Raspad Jugoslavije
- ^ Govor Slobodana Miloševića na Gazimestanu 28. juna 1989.
- ^ Slovenski nacionalni program, Nova revija 57. Arhivirano 3. 3. 2016. na Wayback Machine (sl)
- ^ Aleš Primc, Slovenska kmečka zveza, ob 20. obletnici, Inštitut za gospodarske in družbene študije, Ljubljana 2008, COBISS.BH 238825728 (si)
- ^ Borisav Jović - Poslednji dani SFRJ. Izvodi iz dnevnika, Beograd 1995.
- ^ a b Službeni rezultati skupštinskih izbora 1990. Statistički godišnjak Republike Slovenije 1997. Arhivirano 24. 12. 2018. na Wayback Machine (si) (en)
- ^ a b "Arhiva izbora". Arhivirano s originala, 4. 5. 2012. Pristupljeno 9. 10. 2016.
- ^ a b "Službena stranica Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine". Arhivirano s originala, 20. 11. 2015. Pristupljeno 9. 10. 2016.
- ^ a b Hronologija parlamentarnih izbora
- ^ a b Službeni rezultati parlamentarnih i predsjedničkih izbora
- ^ "RAM - ŠIFRA ILI PLAN?". Arhivirano s originala, 11. 10. 2018. Pristupljeno 31. 10. 2016.
- ^ Zamisao i propast napadne operacije Jugoslavenske narodne armije na Hrvatsku u rujnu 1991. godine
- ^ Srećko Cvitanović: Haag i Hrvati - recimo pravu istinu[mrtav link], dragovoljac.com, 12. novembra 2012. Pristupljeno 15. novembra 2016.
- ^ Uskrs na Plitvicama 1991., Hrvatski vojnik Arhivirano 14. 4. 2012. na Wayback Machine broj 28, april 2005.
- ^ Robert J. Donia: Bosnia-Hercegovina: A Tradition Betrayed. C. Hurst & Co., 1994, str. 224.
- ^ Mihailo Crnobrnja: The Yugoslav Drama. McGill-Queens University Press, 1996, str. 157.
- ^ UN, Commission of Experts' Final Report (S/1994/674)
- ^ a b Obljetnica napada na selo Ravno i početka napada na Dubrovnik
- ^ Prvi napad JNA na teritoriju BiH
- ^ Ravno u BiH: Mjesto gdje je počeo rat ponovo živi
- ^ a b Rezultati referenduma
- ^ O Narodnoj Skupštini sa službene stranice Narodne skupštine Republike Srpske
- ^ NSRS 1991-2011 ISBN 978-99955-738-0-5
- ^ Nohlen, D.; Stöver, P. (2010). Elections in Europe: A data handbook. str. 1278. ISBN 978-3-8329-5609-7. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ a b c d e f g h i Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1974.) na wikiizvoru
- ^ Streitkräfte 1985/86. Die „Military Balance“ des Internationalen Instituts für Strategische Studien. London/Koblenz 1986, str. 173.
- ^ International Institute for Strategic Studies, London (Hrsg.): Military Balance 1984/85. London 1985, str. 132.
- ^ Tobias Pflüger, Martin Jung: Krieg in Jugoslawien. 2. Aufl. 1994, ISBN 3-9803269-3-4, str. 103 f.
- ^ "BNT - Tvornica masina i hidraulike Novi Travnik BRATSTVO vojna industrija BIH TMIH TMH" (jezik: hrvatski). Pristupljeno 19. 6. 2023.
- ^ CIA-RDP80TO1. "MOSTAR AIRFRAME PLANT SOKO AND MOSTAR" (PDF).
- ^ Zoran Pokrovac: Sozialistische Reformen am Fall Jugoslaviens und sozialistische Konstruktion der Wirklichkeit. In: Christoph Boyer (Hrsg.): Zur Physiognomie sozialistischer Wirtschaftsreformen. Frankfurt am Main 2007, ISBN 978-3-465-04026-2, str. 123–137.
- ^ http://www.railfaneurope.net/ric/electrification.htm
- ^ Sam H. Schurr (1990). Electricity in the American Economy Agent of Technological Progress. Greenwood Publishing Group. str. 222. ISBN 978-0-313-27512-8.
- ^ a b Dragomir Bondžić, Prosveta i nauka u Srbiji i Jugoslaviji 1945-1990. Istorija XX veka
- ^ "Настанак и развој Универзитета". www.bg.ac.rs. Arhivirano s originala, 19. 6. 2023. Pristupljeno 19. 6. 2023.
- ^ Enciklopedija Jugoslavije, 2. izdanje, tom 6, članak Jugoslavija, Dio "Nauka", Str. 510&
- ^ Katica Marendić: Faculties and Academies of Art, in: Yugoslav Survey 26 (1985), Heft 4 (ISSN 0044-1341), str. 85–96.
- ^ Reinhard Henkel, Religions and religius institutions
- ^ Кратка историја на Охридската Архиепископија, Pristupljeno 22. 11. 2016.
- ^ "Sedamnaestogodišnjica patrijaraške službe Patrijarha srpskog G. Pavla". Arhivirano s originala, 9. 9. 2016. Pristupljeno 24. 11. 2016.
- ^ Službena stranica Makedonske pravoslavne crkve (mk)(en)
- ^ Službena stranica Glasa Koncila
- ^ a b Muslimani i raspad SFRJ, Srđan Barišić na pescanik.net
- ^ Službena stranica Fakulteta islamskih nauka u Sarajevu
- ^ Feldbauer, Božidar (1988). Atlas svijeta. Zagreb: Leksikografski zavod Miroslav Krleža. ISBN 8670530041 Provjerite vrijednost parametra
|isbn=: checksum (pomoć).CS1 održavanje: ref=harv (link) - ^ a b c d Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ, popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine, za teritorijalnu organizaciju, općine i pripadajuća naseljena mjesta 1991. godine.
- ^ a b Leksikonska natuknica Narodna skupština ─ Savezna., dio Stalne komisije Savezne narodne skupštine u: Ružić, Silvio (ur.) Priručni privredni leksikon, 1. izd., »Privreda«, Zagreb, 1962., str. 228.
b) četiri komisije za utvrđivanje autentičnosti tekstova materijala Skupštine na jezicima na kojima nisu bili podnijeti: za srpski, hrvatski, slovenski i makedonski jezik.
- ^ a b Geršković, Leon; Đokić, Aleksandar; Ivanović, Branislav; Marković, Mileta; Misajlovski, Vasko; Šinkovec, Borut; Petković, Svetomir; Milinić, Obrad; Stanojević, Novak; Kršul, Ivan. Ustavi i ustavni zakoni : tekstovi Ustava i ustavnih zakona : osnovne karakteristike novog ustavnog sistema (Informatorovi priručnici), knj. 1. i 2., Informator, Zagreb, 1974., str. 70., COBISS.BH 3400193
- ^ "Ustavna historija Makedonije". Arhivirano s originala, 27. 3. 2008. Pristupljeno 8. 4. 2010.
- ^ a b c Spasov, Ljudmil; Arizankovska, Lidija. Hierarhizacija jezikov v Republiki Makedoniji in Republiki Sloveniji glede na jezikovno politiko Evropske unije, (161-169.) Arhivirano 18. 9. 2010. na Wayback Machine U: Vidovič-Muha, Ada. (ur.) Slovenski knjižni jezik – aktualna vprašanja in zgodovinske izkušnje : ob 450-letnici izida prve slovenske knjige, Zbirka »Obdobja – metode in zvrsti« (vol. 20, ISSN 1408-211X), Center za slovenščino kot drugi/tuji jezik pri Oddelku za slovenistiko Filozofske fakultete Univerze v Ljubljani, Ljubljana, 2003., ISBN 961-237-057-5, COBISS.SI 125833984, str. 163., 164.
''Prvi člen Ustave SR Makedonije (Ustav na SRM, 1974) je SRM definiral kot nacionalno državo makedonskega naroda ter albanske in turške narodnosti v njej. V členih 220 in 222 je bilo zapisano, da ljudje lahko prosto uporabljajo svoj jezik in pisavo za izražanje in razvijanje svoje kulture. …
- ^ a b c d e f g h i j k Jugoslavija 1941-1981. Milan Bajec i grupa autora, Export pres, Beograd
- ^ "O Tanjugu". Arhivirano s originala 29. 10. 2010. Pristupljeno 9. 12. 2020.CS1 održavanje: bot: nepoznat status originalnog URL-a (link)
- ^ Rezultati u biatlonu na Svjetskim prvenstvima i svjetskom kupu na zvaničnoj IBU stranici
- ^ Rezultati Jugoslavije Arhivirano 12. 11. 2011. na Wayback Machine на nationalteamsoficehockey.com
- ^ a b c d Osvojene medalje na šahovskim takmičenjima na olimpbase.org/
Vanjski linkovi
uredi
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija na Wikimedia Commonsu
