Jaworzno

Jaworzno – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce położone na Pagórach Jaworznickich (Wyżyna Śląsko-Krakowska) w województwie śląskim. Pod względem kulturowym, etnograficznym i historycznym Jaworzno wraz ze swoim regionem stanowi część ziemi krakowskiej oraz Małopolski.

Jaworzno

miasto na prawach powiatu
Rynek w Jaworznie
Herb Flaga
Dewiza: Jaworzno – źródło energii
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Konurbacja	górnośląska
Data założenia	przed 1229
Prawa miejskie	1901
Prezydent	Paweł Silbert
Powierzchnia	152,7 km²
Wysokość	230–354 m n.p.m.
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość	87 552 573 os./km²
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	43-600 do 43-618
Tablice rejestracyjne	SJ
Położenie na mapie Polski Jaworzno
Położenie na mapie województwa śląskiego Jaworzno
50°12′16″N 19°16′12″E
TERC (TERYT)	2468011
SIMC	0940335
Hasło promocyjne: Jaworzno – źródło energii
Urząd miejski ul. Grunwaldzka 33 43-600 Jaworzno
Strona internetowa
BIP

Jaworzno z lotu ptaka z Cessna 150 SP-ICE. Jesienny widok Jaworzna

Obecnie jest głównym miastem Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego. Dawniej jedno z głównych miast tzw. Zagłębia Krakowskiego. W latach 1815–1846 Jaworzno było częścią Rzeczypospolitej Krakowskiej przejętej przez cesarstwo austriackie – dwa lata po utworzeniu monarchii austro-węgierskiej – od 1869 Jaworzno znajdowało się w autonomicznej prowincji Galicji.

Położenie

Etnograficznie Jaworzno znajduje się w zachodniej części Małopolski. Występuje tutaj m.in. dialekt małopolski języka polskiego oraz krakowski strój ludowy. Historycznie Jaworzno leży w dawnej ziemi krakowskiej, stanowiącej część Małopolski.

Do 1975 r. należało do województwa krakowskiego. W latach 1975–1998 w granicach woj. katowickiego. Obecnie jest częścią województwa śląskiego. Miasto leży na zachodnim krańcu aglomeracji krakowskiej.

Jaworzno jest usytuowane po południowo-wschodniej stronie rozwidlenia rzek: Biała Przemsza i Przemsza, które wyznaczały – wraz z Czarną Przemszą – trójstyk trzech cesarstw tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy. Według podziału na regiony fizycznogeograficzne obszar Jaworzna wchodzi w obręb dwóch mezoregionów Wyżyny Śląskiej: Wyżyny Katowickiej na północnym zachodzie i północnym wschodzie oraz Pagórów Jaworznickich. W południowej i wschodniej części Jaworzno położone jest na dwóch mezoregionach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: Rów Krzeszowicki oraz Wyżyna Olkuska.

Miasto graniczy:

• od zachodu z Imielinem i Mysłowicami
• od północnego zachodu z Sosnowcem
• od północnego wschodu z Bukownem i Sławkowem
• od wschodu z Trzebinią i Luszowicami
• od południowego wschodu z Balinem i Chrzanowem
• od południa z Libiążem oraz Chełmkiem.

Podział administracyjny

Jaworzno składa się z kilkunastu dzielnic (w skład niektórych wchodzą osiedla dawnych samodzielnych miast lub wsi), bez wyraźnych granic pomiędzy nimi. Rozchodzą się one gwiaździście od śródmieścia, najczęściej oddzielone są pasami zieleni. Potocznie używa się nazw osiedli, jednak w związku z tym, że dawne przyłączone miasteczka również miały swoje dzielnice, określenie lokalizacji bywa kłopotliwe. Powszechnie przyjmuje się poniższy podział na tzw. ośrodki dzielnicowe:

Dzielnice Jaworzna – mapka podziału z okresu PRL

Dzielnice

• Bory
• Byczyna
• Cezarówka
• Ciężkowice
• Dąbrowa Narodowa
• Długoszyn
• Dobra
• Jeleń
• Jeziorki
• Koźmin
• Niedzieliska
• Pieczyska
• Stara Huta
• Szczakowa
• Śródmieście
• Wesołe Miasteczko / Siłownia
• Wilkoszyn

Osiedla mieszkaniowe (podział umowny)

Awaryjne Cegielniana Chopina Chropaczówka Gagarina Gigant Góra Piasku Górnicze Kościuszki (OTK) Leopold Łubowiec / Szczotki Pańska Góra Pechnik Podłęże Podwale Pszczelnik Skałka Stałe Warpie

Warunki naturalne

Rzeźba terenu

Najwyżej położonym punktem jest wzniesienie Przygoń (354,7 m n.p.m.), najniżej – miejsce w dolinie Przemszy (230 m n.p.m.).

Wzgórza w Jaworznie:

Grodzisko w Jaworznie – najwyższa góra Pagórów Jaworznickich (346 m n.p.m.); stanowisko archeologiczne

Ośrodek Edukacji Ekologiczno-Geologicznej GEOsfera u podnóża Sodowej Góry (327 m n.p.m.) - przykład zaadaptowania dawnego wyrobiska po kamieniołomie dolomitu

• Przygoń – 354 m n.p.m.
• Grodzisko – 346 m n.p.m.
• Góra Chrzanowska – 333 m n.p.m.
• Łazy – 333 m n.p.m.
• Wielkanoc – 331 m n.p.m.
• Sodowa Góra – 327 m n.p.m.
• Pańska Góra – 326 m n.p.m.
• Równa Górka – 318 m n.p.m.
• Glinna Góra – 311 m n.p.m.
• Knepowa Góra – 308 m n.p.m.
• Rudna Góra – 307 m n.p.m.
• Pietrusowa – 305 m n.p.m.
• Góra Bielana – 305 m n.p.m.
• Koniówki – 305 m n.p.m.
• Celinowe Górki – 297 m n.p.m.
• Staberek – 285 m n.p.m.

Klimat

W Jaworznie występuje klimat umiarkowany. Ze względu na ścieranie się wilgotnych mas powietrza znad Atlantyku z suchymi, kontynentalnymi, napływającymi ze wschodu, często dochodzi do zmian pogody. Średnia temperatura roku waha się od 6 do 10 °C. Przeciętnie w ciągu roku występuje 70 słonecznych dni (1702 godziny nasłonecznienia). Najcieplejszym miesiącem jest sierpień, a najzimniejszym styczeń. W okresie letnim wieją na ogół wiatry zachodnie sprzyjające opadom deszczu, natomiast w zimie przewagę mają wiatry wschodnie, co wpływa na zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych. Do najbardziej deszczowych miesięcy należą czerwiec i lipiec, ze średnimi opadami w wysokości od 100 do 177 mm. Najmniej deszczowy jest wrzesień i październik, gdy opady wynoszą od 13 do 30 mm.

Stosunki wodne

Przez Jaworzno przepływają lub przepływały takie cieki jak:

• Przemsza
• Biała Przemsza
• Kozi Bród (dawniej Siersza)
• Jaworznik
• Żabnik
• Łużnik
• Wąwolnica
• Byczynka (dawniej Ponikwic)

Zalew Sosina

Na terenie Jaworzna znajdują się m.in takie zbiorniki wodne jak:

• Sosina
• Staw Bielnik (potocznie zwany Tarka, nawiązuje do nazwy ośrodka wypoczynkowo rekreacyjnego na terenie którego niegdyś porastała śliwa tarnina)
• Zalew Łęg
• Gródek (znajdujący się na terenie Arboretum Park Gródek)
• Wydra (znajdujący się na terenie Arboretum Park Gródek).

Nazwa miasta

Miejscowość swoją nazwę wzięła od słowiańskiej nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), które występuje na terenie miasta.

Znana mieszkańcom i oparta na etymologii ludowej legenda głosi: W 1330 r. przyszły król Kazimierz III Wielki wracał z Poznania do Krakowa na wezwanie swojego ojca Władysława Łokietka. W rejonie zwanym dziś Pańską Górą napotkał drwali ścinających jawor i zapytał ich, co robią. Wówczas jeden z nich odpowiedział: „My se jawor zno lo tyk, co śrybra sukajo” (co można tłumaczyć: My sobie jawor ścinamy, dla tych, co srebra szukają). Na podstawie tej ludowej opowieści powstał obecny herb miasta – rozłożysty jawor i ścinający go dwaj drwale. Jak podaje znany językoznawca Kazimierz Rymut nazwa „Jaworzno” powstała poprzez dodanie do wyrazu „jawor” przyrostka *-ьno.

Nazwę miejscowości w obecnej polskiej formie Jaworzno wymienia w latach (1470-1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis. Długosz wymienia również obecną dzielnicę miasta Szczakową w formie Sczakowa jako osobną miejscowość, która decyzją władz PRL arbitralnie została przyłączona do Jaworzna.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1906 notuje nazwę miasta Jaworzno.

Historia

Jaworzno na mapie Wolnego Miasta Krakowa

Miasto Jaworzno w 1903 roku

Elektrownia Jaworzno III

Jaworzno historycznie leży na terenie Małopolski, a wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że osiedle ludzkie istniało na jego terenie już w młodszej epoce kamienia. Zarysowane wały na powierzchni wzgórza Grodzisko wskazują również na istnienie osady we wczesnym średniowieczu. Przez wieki Jaworzno było niewielką osadą na terenie ziemi krakowskiej w pobliżu Chrzanowa należącą do parafii w Lędzinach. Pierwsze zapiski o Jaworznie pochodzą z 1229 r. W XIII wieku w obrębie kasztelanii chrzanowskiej, a w 1335 r. powstała parafia, która przyjmuje imię św. Wojciecha. Początkowo tereny te należały do biskupów krakowskich i wchodziły w skład klucza sławkowskiego. Do 1273 r. tereny ziemi jaworznickiej należały do księstwa opolskiego. Początkowo w Jaworznie wydobywano srebro i ołów z galeny, następnie rudę cynku i żelaza, a w 1767 r. w obecnej dzielnicy miasta – Szczakowej powstała pierwsza polska kopalnia węgla kamiennego i od tego czasu do dzisiaj w mieście wydobywa się ten surowiec.

Po III rozbiorze Polski Jaworzno znalazło się w zaborze austriackim. W latach 1809–1815 Jaworzno wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego, w latach 1815–1846 na nim kończyło się terytorium maleńkiej, formalnie niepodległej Rzeczypospolitej Krakowskiej – Wolnego Miasta Krakowa. Od 1846 r. do 1918 r. Jaworzno należało do Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim (w skrócie zwanego Galicją), w ramach zaboru austriackiego. W czasach rozbiorów na styku rzek Przemszy, Czarnej Przemszy i Białej Przemszy istniał tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy, wyznaczający granicę między Austrią, Rosją a Prusami. W XIX wieku rozwój przemysłowy zdynamizował rozwój miejscowości, a przeprowadzenie w 1847 r. przez obecną dzielnicę miasta – Szczakową linii kolejowej Towarzystwa Kolei Krakowsko-Górnośląskiej (od 30 kwietnia 1850 r. C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda) jeszcze bardziej wzmocniło impuls rozwojowy tych terenów, tworząc jednocześnie ze Szczakowej istotny do dzisiaj węzeł kolejowy, który po uzyskaniu połączenia z Koleją Warszawsko-Wiedeńską stał się również ważnym węzłem przeładunkowym pomiędzy Austrią a Rosją i Prusami. Już w 1898 r. powstała w Jaworznie pierwsza elektrownia, wydobycie węgla stanowiło 84% wydobycia w całej Galicji, powstała Fabryka Bieli Cynkowej, Fabryka Sody Amoniakalnej (przekształcona w Hutę Szkła Okiennego „Szczakowa”), Garbarnia, a w 1916 r. Zakłady Azotowe „Azot”. 21 września 1901 r. cesarz Franciszek Józef I podpisał ustawę Sejmu Lwowskiego w sprawie nadania praw miejskich dla Jaworzna. W latach 1918–1939 i 1945–1975 w woj. krakowskim.

W czasie II wojny światowej miasto znalazło się pod okupacją niemiecką. Zostało włączone do Rzeszy Niemieckiej. Utworzono tu podobóz obozu koncentracyjnego Auschwitz (Oświęcim), którego więźniowie pracowali w jaworznickich kopalniach, inaczej zwany: Neu-Dachs.

24 grudnia 1943 roku grupa partyzantów z oddziału Gwardii Ludowej im. Jarosława Dąbrowskiego likwiduje Wiktora Dombka, niemieckiego sztygara kopalni „Sobieski” za znęcanie się nad polskimi górnikami.

W kwietniu 1945 r. utworzono tzw. Centralny Obóz Pracy, więziono tu m.in. żołnierzy AK, Niemców, a także Ukraińców i Łemków podejrzanych o współpracę lub sympatyzowanie z OUN i UPA. Obóz istniał do lutego 1949 r. przekształcając się w tzw. Progresywne Więzienie dla Młodocianych Przestępców, wzorowane na sowieckich łagrach. Ośrodek w Jaworznie zamknięto oficjalnie w 1956 r., po buncie więźniów, który miał miejsce 15 maja 1955 r. W 1990 r. powstał Związek Młodocianych Więźniów Politycznych „Jaworzniacy”.

Znaczący wzrost ludności miasta nastąpił w drugiej połowie XX w., kiedy napłynęły do niego tysiące ludzi (głównie z południowej Polski) do pracy w przemyśle, a także poprzez przyłączanie do Jaworzna okolicznych osad oraz dawniej niezależnych miast, tworząc dzisiejsze dzielnice Dąbrowa Narodowa, Szczakowa, Byczyna, Jeleń, Ciężkowice, Długoszyn. Powstał organizm miejski o specyficznej, nieposiadającej ciągłości zabudowy strukturze, mający bardzo dużą powierzchnię (152,2 km², co oznacza że miasto zajmuje 4. miejsce w województwie, a w skali kraju – 13) i ok. 99 tys. mieszkańców. Do 1975 r. Jaworzno było jednym z ważniejszych miast ówczesnego woj. krakowskiego. Po reformie administracyjnej 1975 r. zostało przyłączone, głównie ze względu na silnie rozwinięty przemysł, do województwa katowickiego.

Kolejna reforma administracyjna z 1999 r. nie przywróciła miasta pod zarząd jednostki samorządu terytorialnego, która w swej nazwie odwołuje się do etnograficznej Małopolski (jak to się stało z pozostałymi miastami dawnego powiatu chrzanowskiego: Chrzanowem, Trzebinią, Libiążem), włączając Jaworzno do woj. śląskiego (które składa się z dwóch regionów kulturowych) jako miasto na prawach powiatu. Niemniej jednak tożsamość kulturowa mieszkańców (w tym m.in. krakowski strój ludowy, dialekt małopolski) zachowała się w niezmienionej formie.

Pod koniec XX wieku Jaworzno było miastem z największą liczbą elektrowni na świecie – funkcjonowały 3 elektrownie.

• Elektrownia I – wyłączona w 1998 r. z eksploatacji z powodów ekologicznych a później zlikwidowana
• Elektrownia II – obecnie elektrociepłownia
• Elektrownia III – posiada jeden z największych kominów w Europie, mierzący ok. 300 lub według niektórych danych 306 metrów, obecnie wyłączony z ruchu z powodów ekologicznych

Obecnie Elektrownia II i Elektrownia III tworzą jeden zakład pod nazwą – Elektrownia „Jaworzno III” będący częścią koncernu Tauron (Tauron Wytwarzanie).

W 2016 roku Jaworzno wystąpiło z Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, a w 2017 roku odmówiło udziału w Górnośląsko-Zagłebiowskiej Metropolii z powodu odmiennego zdania w kwestii transportu publicznego.

Rozwój teryrtorialny Jaworzna

† = obelus oznacza jednostkę administracyjną zniesioną po włączeniu obszaru danej miejscowości do Jaworzno

Miejscowość	Status adm. przed zmianą	Obszar	Data inkorporacji	Data ekskorporacji	Źródło
Stare Miasto	wieś	cały	1229 (ok.)
Śródmieście	obszar wiejski	cały	1855 (ok.)
Jęzor	przysiółek wsi Dąbrowa Narodowa	cały	1855 (ok.)
Wysoki Brzeg	pogranicze	cały	1855 (ok.)
Jęzor	część miasta (Jaworzno)	cały – do gm. Dąbrowa Narodowa		1942-01-01
Wysoki Brzeg	część miasta (Jaworzno)	cały – do gm. Dąbrowa Narodowa		1942-01-01
Jęzor	wieś (gm. Dąbrowa Narodowa †)	cały	1944-08-01
Wysoki Brzeg	wieś (gm. Dąbrowa Narodowa †)	cały	1944-08-01
Jęzor	dzielnica miasta (Jaworzno)	cały – do miasta Sosnowiec		1953-09-12
Dąbrowa Narodowa	gromada (gm. Szczakowa †)	cały	1954-10-06
Bory-Szyb Sobieski	przysiółek wsi Jeleń (gm. Jaworzno †)	cały	1954-10-06
Jeziorki Jaworznickie	część miasta (Jaworzno)	część – do grom. Byczyna		1954-10-06
Jeziorki Jaworznickie	miejscowość (grom. Byczyna)	część	1955-08-01
Szczakowa	część miasta (m. Szczakowa †)	cały	1956-03-20
Długoszyn	część miasta (m. Szczakowa †)	cały	1956-03-20
Dobra	część miasta (m. Szczakowa †)	cały	1956-03-20
Pieczyska	część miasta (m. Szczakowa †)	cały	1956-03-20
Bory-Szyb Sobieski	część miasta (Jaworzno)	część (218,07 ha) – do osiedla Jeleń		1960-06-30
Ciężkowice	sołectwo † (grom. Ciężkowice †)	cały	1973-01-01
Jeziorki Byczyńskie	sołectwo † (gm. Byczyna)	cały (127 ha)	1974-10-19
Jeleń	część miasta (m. Jeleń †)	cały	1977-02-01
Dąb	część miasta (m. Jeleń †)	cały	1977-02-01
Bory-Szyb Sobieski	część miasta (m. Jeleń †)	cały	1977-02-01
Byczyna	sołectwo † (gm. Byczyna †)	cały	1977-02-01
Cezarówka Dolna	sołectwo † (gm. Byczyna †)	cały	1977-02-01
Cezarówka Górna	sołectwo † (gm. Byczyna †)	cały	1977-02-01
Koźmin	sołectwo † (gm. Byczyna †)	cały	1977-02-01

Demografia

Pod koniec 2012 r. Jaworzno zamieszkiwało 94 305 osób. Wśród mieszkańców miasta 16,2% stanowiły osoby w wieku przedprodukcyjnym, 65,5% osoby w wieku produkcyjnym, zaś 18,3% osoby w wieku poprodukcyjnym. Najwyższą liczbę mieszkańców Jaworzna odnotowano w 1991 r., gdy według danych GUS miasto zamieszkiwało 99 993 osoby.

Pracujących ogółem w gospodarce narodowej jest 21 572 osoby, z tego w przemyśle i budownictwie pracuje 11 787 osób, w usługach rynkowych 5274, w usługach nierynkowych 4407. Rolnictwem zajmują się 104 osoby.

Piramida wieku mieszkańców Jaworzna w 2014 roku.

Gospodarka

Galeria Galena

Od czasu transformacji ustrojowej w Polsce, wskutek znacznej redukcji zatrudnienia w sektorze przemysłowym w latach 90. XX wieku, znaczna część mieszkańców Jaworzna trudni się handlem detalicznym. W Jaworznie swoje sklepy zlokalizowało kilka dużych sieci handlowych, np. Carrefour, Carrefour Express, Kaufland, Lidl, Aldi, Biedronka, Netto, a także restauracja typu fast food – McDonald’s. 20 listopada 2015 r. w centrum miasta otwarto galerię handlową Galena mieszczącą sklepy, kino itp. Obecnie w mieście funkcjonuje jedna kopalnia ZG Sobieski, należąca do spółki Południowy Koncern Węglowy. Dawniej istniała jeszcze Kopalnia Jan Kanty.

Transport

Dworzec kolejowy Jaworzno Szczakowa, widok od strony miasta

Budynek dworca Jaworzno Szczakowa, widok od strony peronów

Jaworzno znajduje się na skrzyżowaniu szeregu drogowych szlaków komunikacyjnych. Przez miasto przebiegają:

• autostrada A4 (fragment trasy europejskiej E40) łącząca granice państwa (wschód – zachód) Jędrzychowice – Korczowa.
• droga ekspresowa S1 (fragment trasy europejskiej E75) Gdańsk – Zwardoń,
• droga krajowa nr 79 Warszawa – Bytom,
• droga wojewódzka nr 903 Jaworzno 79 – Jaworzno A4,

Planowane jest przedłużenie Drogowej Trasy Średnicowej do Jaworzna.

W czasach Polski Ludowej, do 1985 roku, przez miasto biegła droga międzynarodowa E22a.

Transport kolejowy

Stacja kolejowa Jaworzno Szczakowa jest jednym z największych w Polsce węzłów kolejowych i ważnym punktem ruchu ludności, a także przeładunku towarów. Kolejowy transport towarowy to przede wszystkim przewozy węgla kamiennego. Ze względu na położenie miasta dużą rolę odgrywają przewozy tranzytowe, także międzynarodowe.

W mieście znajdują i znajdowały się następujące stacje i przystanki kolejowe:

• Jaworzno Szczakowa – najważniejsza stacja w mieście
• Jaworzno Ciężkowice
• Jaworzno Szczakowa Lokomotywownia – zlikwidowany
• Jaworzno Niedzieliska – nie istnieje
• Jaworzno – nie istnieje
• Jaworzno Azot – nie istnieje
• Jaworzno Szyb Sobieski – nie istnieje
• Bory – nie istnieje
• Jaworzno Byczyna – nie istnieje
• Knieje – nie istnieje

Komunikacja miejska

Autobus Solaris PKM Jaworzno w charakterystycznych kolorach.

Na terenie Jaworzna działa wiele linii autobusowych, które obsługuje PKM Jaworzno nie należący do ZTM. PKM Jaworzno było jedną z pierwszych firm transportu publicznego w Polsce, która wprowadziła kartę magnetyczną (Jaworznicka Karta Miejska) zamiast biletów papierowych. Obecnie PKM Jaworzno jest jedną z najnowocześniejszych firm transportu publicznego w Polsce. Flota PKM Jaworzno opiera się w 80% na pojazdach elektrycznych. Oprócz tego w Jaworznie działają także linie organizatorów z miast ościennych (Mysłowice, Chrzanów, Sosnowiec) oraz przewoźników prywatnych. Dzięki PKM Jaworzno bezpośrednio z Jaworzna dostać się można do: Katowic, Mysłowic, Sosnowca, Balina i Chrzanowa. Od 25 marca 2024 roku miasto oferuje również autobusowy bilet miesięczny w promocyjnych cenach w ramach ważnego imiennego biletu kolejowego obejmującego dowolną stacje kolejową w Jaworznie. Dzięki busom, można także dostać się do Dąbrowy Górniczej i Sosnowca.

Transport lotniczy

Dzięki dobrze rozwiniętej sieci dróg i połączeń kolejowych oraz bliskości międzynarodowych portów lotniczych: Katowice-Pyrzowice – 41 km i Kraków-Balice – 47 km, komunikacja z miastem jest szybka i bardzo łatwa.

W 2014 r. przy ul. Chełmońskiego oddano do użytku sanitarne lądowisko dla helikopterów.

Edukacja

Budynek OKE Jaworzno

W Jaworznie znajduje się Okręgowa Komisja Egzaminacyjna. Jaworzno posiada także wiele szkół, w których można się kształcić na różnorodnych kierunkach. Jaworzno jako pierwsze miasto w Polsce wprowadziło do szkolnych pracowni komputerowych system operacyjny Linux.

Przedszkola

• Przedszkola – publiczne: 20.

Szkoły podstawowe

• Szkoły Podstawowe – publiczne: 22.
• Uniwersytecki Zespół Szkół Katolickich KANA

• Szkoła Muzyczna I Stopnia im. Grażyny Bacewicz
• Jaworznicka Szkoła Muzyki Rozrywkowej
• Szkoła Tańca Towarzyskiego WIR (oddział zamiejscowy)
• Szkoła Tańca Towarzyskiego GAMA
• TITO Dance Studio
• Szkoła Tańca Towarzyskiego Sukces
• Akademia Tańca Elite

Licea

• I Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki
• Liceum Ogólnokształcące nr II im. Czesława Miłosza
• Liceum Ogólnokształcące nr III im. Orła Białego
• Liceum Ogólnokształcące Społeczne Miejskiego Towarzystwa Oświatowego
• Prywatne Liceum Ogólnokształcące dla dorosłych „Twoja Szkoła”
• Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych EDUKACJA

Technika

• Technikum nr 1 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 1
• Technikum nr 2 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 2
• Technikum nr 3 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 3
• Technikum nr 4 Zespołu Szkół Ponadpodstawowych nr 4
• Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego
  • Technikum nr 5
  • Technikum nr 6
  • Technikum Energetyczne
  • Branżowa szkoła I stopnia (od września 2017)

Szkoły policealne

• Policealna Szkoła eCollege
• Centrum Edukacji Copernicus
• Policealna Szkoła Informatyki i Administracji
• Szkoła Policealna dla Dorosłych EDUKACJA

Uczelnie

• Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa w Katowicach, oddział zamiejscowy
• Akademia Górniczo-Hutnicza, oddział zamiejscowy
• Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Wydział Nauk Społecznych w Jaworznie
• Uniwersytet III wieku

Kultura

Budynek "Teatru Sztuk" (dawniej Dom Kultury w Jaworznie oraz siedziba Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół")

Świętem Miasta jest pierwsza sobota czerwca. W tym okresie organizowane są Dni Jaworzna.

Zespoły muzyczne i orkiestry z Jaworzna

• Basia Trzetrzelewska
• „Archetti” Orkiestra Kameralna Miasta Jaworzna – Samorządowa Instytucja Kultury powołana przez Radę Miasta w 2010 r. Orkiestra wystąpiła z wieloma koncertami między innymi w Austrii, Belgii, Niemczech i w Polsce.
• „eM Band” Orkiestra Rozrywkowa Miasta Jaworzna
• Stos
• Blunt Razor
• Cronica

Muzea

• Muzeum Miasta Jaworzna

Kina

• Kino Pod Chmurką – kino plenerowe, zawsze w okresie wakacyjnym.
• Kino Sasanka – otwarte 22 lutego 1985 r. (widzowie zobaczyli przedpremierowy szlagier Vabank II) a zamknięte w 2002 r. (budynek przekształcony do celów handlowych np. sklep Biedronka)
• Kino Złocień – zamknięte w 1985 r.
• Kino Pionier – zamknięte w 1994 r.
• Kino Związkowiec – zamknięte w 1987 r.
• Multikino w galerii handlowej Galena.

Teatr

• Atelier Kultury w Jaworznie (z oddziałami w Jeleniu – Archetti i na Niedzeliskach – klub Relaks)

Biblioteki

Budynek Biblioteki Miejskiej

• Miejska Biblioteka Publiczna, Rynek Główny 17 (Główna siedziba)
• Filie:
  • al. 11 listopada 1 (Os. Podwale)
  • ul. Ławczana 12 (Os. Podłęże I)
  • ul. Brodzińskiego 27 (Os. Podłęże II)
  • ul. Granitowa 5 (Os. Gigant)
  • ul. Dwornickiego 7 (Os. Kościuszki)
  • ul. Łukasiewicza 1 (Os. Stałe)
  • ul. Niemcewicza 7a (Bory)
  • ul. Jaworznicka 27a (Góra Piasku)
  • ul. Jagiellońska 3 (Szczakowa)
  • ul. Olszewskiego 76 (Stara Huta)
  • ul. Kasztanowa 33 (Jeziorki)
  • ul. Strażacka 1 (Dąbrowa Narodowa)
  • ul. Dąbrowskiego 25 (Długoszyn)
  • ul. Na Stoku 12 (Byczyna)
  • ul. Wyzwolenia 2 (Ciężkowice)
  • ul. Celników 1 (Jeleń)
  • ul. Chełmońskiego 28 (Filia Szpital)
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach. Filia w Jaworznie, Rynek Główny 17 (II piętro w gmachu Miejskiej Biblioteki Publicznej)

Cykliczne imprezy kulturalne

• Festiwal Piosenki Francuskiej – luty;
• Jawor Rock Festival – kwiecień (ostatni odbył się w 2004 r.);
• Jeunesses Musicales – cykl koncertów – styczeń/luty;
• Festiwal Twórczości Młodzieży Szkolnej „Jawor” – kwiecień – czerwiec;
• Konkurs Literacki „O złote pióro prezydenta m. Jaworzna” kwiecień – czerwiec;
• „Psia Parada” – maj;
• „Jaworznicki salon motoryzacyjny” – maj;
• Tour de Jaworzno – czerwiec;
• Dni Jaworzna – czerwiec;
• „Noc Świętojańska” – czerwiec;
• „Grand Prix w siatkówce plażowej” – lipiec;
• Festiwal Energii – lipiec;
• Międzynarodowy Bieg Uliczny na 15 km – sierpień;
• „Pożegnanie lata” – sierpień;
• „Grand Prix w biegach ulicznych” – wrzesień;
• Miejski Przegląd Humoru „Śmiej się pan z tego” – listopad;
• Festyn Energetyków – 14 sierpnia.
• Festiwal piosenki religijnej „Barka”

Galerie sztuki

• Galeria Kameralna
• Galeria Obecna
• Galeria Sektor I

Rozrywka

Stadnina koni w Jaworznie

• Basen kąpielowy
• Stadnina koni
• Kręgielnia
• Strzelnica
• Skate Park
• Korty tenisowe
• Lodowisko (sezonowe)
• Centrum nurkowania „Zalany kamieniołom”
• Sztuczna ścianka wspinaczkowa w Gimnazjum nr 3
• Sztuczna ściana wspinaczkowa na Osiedlu Stałym
• Bulodrom
• Galeria handlowa Galena
• Park Geosfera

• Jaw.pl – Portal Społecznościowy Jaworzno
• JaworznoPL. jaworzno.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-18)]. – Twoje miasto on-line – Portal miasta Jaworzna.

Prasa

• Puls Jaworzna – tygodnik lokalny (średni nakład 30 tys. egzemplarzy)
• Extra Jaworzno – dwutygodnik lokalny
• Co Tydzień – tygodnik lokalny (średni nakład w listopadzie 2013 wynosił 4000 egzemplarzy)
• Jaworznicki Przegląd Gospodarczy – lokalny miesięcznik ekonomiczny
• Tydzień w Jaworznie – tygodnik opiniotwórczy
• Głos Jaworznicki – lokalny miesięcznik informacyjno-reklamowy
• Sokół Jaworznicki – magazyn kulturalny, miesięcznik Miejskiego Centrum Kultury i Sportu – niewydawany od 2011 r.
• Gwarek – dwutygodnik – pismo załóg: KWK „Jaworzno, KWK „Komuna Paryska”, KPP „Szczakowa”, HSO „Szczakowa” Elektrowni „Jaworzno III”, Zespołu Elektrowni, ZCh „Organika – Azot”. Gazeta wpisana do księgi zasłużonych dla miasta Jaworzna. Ukazywała się w latach 1975–1990.
• Jaworzno112.pl - https://www.facebook.com/JAWORZNO112

Telewizja

• dlaciebie.tv – prywatna telewizja lokalna, która w 2012 r. zmieniła nazwę z CTv Jaworzno. Dostępna jest w sieci kablowej UPC Polska analogowo i od 2 lipca 2012 r. cyfrowo dla GOP.

Sport

Hala widowiskowo-sportowa MCKIS

Piłka nożna

• JSP Szczakowianka Jaworzno – klub piłkarski grający w IV lidze. W sezonie 2002/2003 jako jedyny dotychczas jaworznicki klub występował w Ekstraklasie piłkarskiej.
• Stowarzyszenie Victoria 1918 Jaworzno – najstarszy Polski górniczy klub piłkarski. Obecnie po reaktywacji w Lidze okręgowej
• MCKiS Sokół Jaworzno – młodzieżowa sekcja piłkarska trampkarzy i juniorów MCKiS pod patronatem JSP Szczakowianka Jaworzno.
• Ciężkowianka Jaworzno – klub piłkarski grający w klasie A.
• Ciężkowianka Jaworzno II – klub piłkarski grający w klasie B.
• Zgoda Byczyna Jaworzno – klub piłkarski grający w Lidze okręgowej
• MCKiS Dąbrovia Jaworzno – drużyna piłki nożnej halowej grająca w rozgrywkach II Polskiej Ligi Piłki Nożnej Halowej.
• Górnik Jaworzno – dawny klub piłkarski (reaktywowany w 2021 roku po 11 latach).

Siatkówka

• MCKiS Jaworzno – męska drużyna siatkarska, która w sezonie 2017/2018, po 5 latach przerwy, wróciła do 1 ligi rozgrywek.
• MCKiS Jaworzno – nieistniejąca żeńska sekcja siatkówki.
• UKS Jedynka Jaworzno - męska drużyna siatkarska występująca w III Lidze mężczyzn (awans z IV ligi w sezonie 2018/19) oraz w rozgrywkach młodzieżowych

Koszykówka

• MCKiS Jaworzno – męski klub koszykarski grający obecnie w trzeciej lidze

Szachy

• MCKiS Jaworzno – klub szachowy.

Narty wodne

• Klub Nart Wodnych Jaworzno (dawniej Boreasz Jaworzno)

Turystyka

Kolegiata św. Wojciecha i Katarzyny

Dawna organistówka parafii św. Wojciecha i św. Katarzyny - typowy budynek w centrum Jaworzna z czasów Austro-Węgier

Siedziba Południowego Koncernu Węglowego S.A. w Jaworznie (dawniej siedziba Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego)

Planty Jaworznickie z zabytkowym wagonem platformą

Rezerwat przyrody Dolina Żabnika

Zabytkowa studnia przy Rynku Jeleńskim z XVII w.

Atrakcje turystyczne Jaworzna:

• Budynki użyteczności publicznej:
  • Muzeum Miasta Jaworzna przy ul. Pocztowej 5, z eksponatami związanymi z tradycją, kulturą i przemysłem miasta.
  • Budynek przy ul. Mickiewicza 2 – Miejskie Centrum Kultury i Sportu (dawna siedziba Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”) z XIX w.
  • Budynek kasyna dla urzędników gwarectwa przy ul. Grunwaldzkiej 52, z II połowy XIX w.
  • Budynek Stowarzyszenia Przyjaźń Jaworznicka przy ul. św. Wojciecha 2, z przeł. XIX/XX w.
  • Zespół willowo-parkowy (tzw. Pałac w Jaworznie) przy ul. Grunwaldzkiej 37, z XIX w.
• Cmentarze:
  • Cmentarz Pechnicki (ul. Grunwaldzka) z I. poł. XIX w.
  • Cmentarz Ciężkowicki (gwarowo Ciężkowski; ul. Chełmońskiego) z XIX w.
  • Cmentarz w Szczakowej z 1913 r.
  • Cmentarz żołnierzy radzieckich z 1945 r.
  • Cmentarz Żydowski z końca XIX w. przy al. Piłsudskiego
• Kolonie robotnicze i urzędnicze:
  • Budynki po kolonii robotniczej Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego przy ul. Olszewskiego.
  • Obiekty kolonii robotniczej Nowy Pechnik przy ul. Lipowej i Cyprysowej wraz z budynkiem szkoły podstawowej, willą kierownika kopalni Leopold z 1924 r. (ul. Piekarska), powstałe w latach 1911–1916
  • Pozostałości po kolonii robotniczej i urzędniczej przy ul. Różanej i Sportowej.
  • Zespół kolonii robotniczych i kolonia urzędnicza przy dawnej cementowni Szczakowa w Pieczyskach.
  • Pozostałości po zespole obiektów administracyjno-mieszkalnych Zakładów Chemicznych „Azot”.
• Obiekty przemysłowe:
  • Budynek dawnej rzeźni w Ciężkowicach z końca XVIII w. (zabytek techniki)
  • Dworzec PKP w Jaworznie–Szczakowej z XIX w.
  • Zabudowa dawnej Huty Szkła Dąbrowa Narodowa z XX w.
  • Budynki Huty Szkła w Szczakowej z II połowy XIX w.
  • Roznos sztolni kopalni rud- cynkowo-ołowianych w Długoszynie z XVI w.
  • Młyn w Długoszynie z XVIII/XIX w.
  • Ruiny Fabryki Cementu w Pieczyskach z II połowy XIX w.
  • Stacja pomp wody pitnej w Dobrej z lat 20. XX w.
  • Budynek transformatorowni kopalni Leopold z 1917 r.
  • Jeden z największych w Europie kominów (należący do Elektrowni „Jaworzno III”).
  • Warto zobaczyć też nieczynne kamieniołomy oraz kopalnie węgla kamiennego już nieużywane lub dwie pozostałe, które funkcjonują nadal.
• Obiekty rekreacyjno-sportowe:
  • Hala Widowiskowo-Sportowa MCKiS (jedna z najnowocześniejszych w Polsce, z 1348 miejscami).
  • Kryta Pływalnia, która oprócz olimpijskiego basenu posiada kilkudziesięciometrowe zjeżdżalnie, jacuzzi, sauny i inne nowoczesne rekreacyjno-zdrowotne atrakcje.
  • Ośrodek nurkowania „Orka” w zalanym kamieniołomie kopalni dolomitu
  • Zalew Sosina powstały w dawnym wyrobisku Kopalni Piasku „Szczakowa”.
  • Stadion Miejski z 7000 miejscami
• Obiekty sakralne:
  • Kolegiata św. Wojciecha i św. Katarzyny w Jaworznie z XVI w. z cudownym obrazem Matki Bożej Jaworznickiej (inaczej zwaną MB Passawską). Znajduje się tam także jeden z największych witraży w Europie.
  • Sanktuarium MB Nieustającej Pomocy z ukoronowanym przez św. Jana Pawła II obrazem w 1999 r. – Osiedle Stałe.
  • Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Jeleniu z XVII w.
  • Budynek po Synagodze przy ul. Stojałowskiego 4.
  • Ponad 40 kapliczek i krzyży przydrożnych przeważnie z XIX w. rozsianych po terenie całego miasta.
• Pozostałości po Centralnym Obozie Pracy.
• Rezerwaty przyrody:
  • Rezerwat sasanek – rezerwat przyrody. Znajduje się w północnej części miasta. Ochroną objęte jest stanowisko sasanki otwartej (Pulsatilla patens) położone na południowo-wschodnim skłonie dolomitowego zbocza Sodowa Góra.
  • Dolina Żabnika – rezerwat przyrody położony jest w północno-wschodniej części miasta. Obszar objęty jest ochroną rezerwatową od 1996 r. Powierzchnia rezerwatu obejmuje 42 ha i ok. 197 ha otuliny.
• Inne:
  • Rynek Główny o nietypowym trójkątnym kształcie.
  • Studnia w Jeleniu z XVII w.
  • Na terenie miasta znajduje się ok. 150 pomników, obelisków i tablic pamiątkowych. Najstarsze pomniki to: pomnik upamiętniający 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem – w Szczakowej z 1910 r. oraz pomnik ks. Stanisława Stojałowskiego z 1919 r.

Szlaki turystyczne

• – PKP Jaworzno Szczakowa, Zalew Sosina, Ciężkowice, Jeziorki, Góra Grodzisko, Byczyna, Zalew Tarka, Jeleń, Zalew Łęg, Elektrownia Jaworzno III, Dąbrowa Narodowa, Łubowiec, Długoszyn, Góra Piasku, PKP Jaworzno Szczakowa.
• – Bukowno, Jaworzno Knieje, Zalew Sosina, Ciężkowice, Sosina Młyny Serafińskie, Diabla Góra, Kopalnia Piasku „Szczakowa”, Kanał wodny Jaworznik, Teren Gminy Bukowno.
• – PKP Maczki, Długoszyn, Góra Piasku, Góra Sodowa, Rezerwat Sasanka, Obszar Krajobrazowy Dobra – Wilkoszyn, Warpie, Osiedle Leopold, Osiedle Podłęże, Zalew Łęg, Elektrownia Jaworzno III, Wysoki Brzeg, Rzeka Przemsza, Mysłowice Brzęczkowice. Dalej szlak biegnie po terenie Mysłowic.
• – siedziba PTTK o/Jaworzno, Wilkoszyn, Jeziorki, Cezarówka, Koźmin, Balin, PKP Balin.
• – siedziba PTTK o/Jaworzno, Góra Grodzisko, Byczyna, Pomnik Partyzantów, Gmina Libiąż i Chrzanów.
• – dochodzi do szlaku zielonego i żółtego w Wilkoszynie do źródła wody siarczanej.

Baza noclegowa

W mieście znajdują się 3 skategoryzowane hotele:

• Brojan*** (ul. Paderewskiego 44)
• Pańska Góra*** (ul. Krakowska 1)
• Wodnik* (ul. Bukowska 10)

Administracja

Urząd Miejski w Jaworznie

Jaworzno jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miejskiej w Jaworznie 23 radnych. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym obecnie jest Paweł Silbert.

Ugrupowanie	2002-2006	2006-2010	2010-2014	2014-2018	2018-2024	2024-2029
Sojusz Lewicy Demokratycznej	12 (SLD-UP)	–	–	–	–	–
Jaworzno Moje Miasto	11	6	7	7	7	5
Prawo i Sprawiedliwość	–	4	4	7	7	6
Platforma Obywatelska	–	6	6	8	9 (Koalicja Obywatelska)	12 (Koalicja Obywatelska)
Wspólnie dla Jaworzna	–	7	6	–	–	–
KWW Bernadety Siostrzonek	–	–	–	1	–	–

Miasto jest członkiem Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i Związku Miast Polskich.

Lata	Imię Nazwisko	Partia lub blok partyjny
1975 – 1979	Leszek Jagodyński	PZPR
1979 – 1982	Marian Skalski	PZPR
1982 – 1990	Józef Cichowski	PZPR
1990 – 1998	Andrzej Węglarz	Unia Wolności
1998 – 2002	Marian Tarabuła	SLD
2002 – nadal	Paweł Silbert	Jaworzno Moje Miasto

Religia

Kolegiata św. Wojciecha i św. Katarzyny

Kościół rzymskokatolicki

Większość mieszkańców Jaworzna stanowią wierni Kościoła Rzymskokatolickiego.

Diecezja

Jaworzno niemal w całości należy do diecezji sosnowieckiej w obrębie archidiecezji częstochowskiej. Obszar Cezarówki Górnej i Koźmina podlega Parafii Chrystusa Króla w Balinie, natomiast Jeleń-Dąb, w którym znajduje się tylko kaplica dojazdowa, należy do parafii Przemienienia Pańskiego w Libiążu. Obie te parafie znajdują się w granicach archidiecezji krakowskiej, której w przeszłości podlegało całe Jaworzno.

Dekanaty

Obszar Jaworzna należy do dwóch dekanatów diecezji sosnowieckiej oraz dwóch dekanatów archidiecezji krakowskiej.

Diecezja sosnowiecka:

• jaworznicki św. Wojciecha BM,
• jaworznicki NMP Nieustającej Pomocy.

Archidiecezja krakowska:

• Dekanat Libiąż – Dąb,
• Dekanat Chrzanów – Cezarówka Górna, Koźmin.

Parafie

• Parafia Świętych Wojciecha i Katarzyny w Jaworznie – Centrum
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy w Jaworznie Osiedlu Stałym
• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Jaworznie Długoszynie
• Parafia św. Jana Kantego w Jaworznie Niedzieliskach
• Parafia św. Brata Alberta Chmielowskiego w Jaworznie Pieczyskach
• Parafia św. Elżbiety Węgierskiej w Jaworznie Szczakowej
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Anielskiej w Jaworznie Dąbrowie Narodowej
• Parafia św. Barbary w Jaworznie Podłężu
• Parafia Miłosierdzia Bożego w Jaworznie Borach
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy w Jaworznie Ciężkowicach
• Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Jaworznie Jeleniu
• Parafia św. Karola Boromeusza w Jaworznie-Starej Hucie
• Parafia św. Józefa Rzemieślnika w Jaworznie Jeziorkach
• Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Jaworznie Sobieskim
• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaworznie Byczynie

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego

• Kościół greckokatolicki:
  • placówka duszpasterska w Jaworznie

Protestantyzm

Działalność duszpasterską na terenie miasta prowadzą kościoły protestanckie o charakterze ewangelicznym. Należą do nich:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP:
  • zbór w Jaworznie
• Kościół Chrystusowy w RP:
  • Kościół Chrystusowy w Jaworznie
• Kościół Wolnych Chrześcijan w RP:
  • zbór w Jaworznie
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • zbór „Betel“
• Zbór Wolnych Chrześcijan w Jaworznie (niezależny)

Świadkowie Jehowy

Na terenie miasta działają cztery zbory Świadków Jehowy (w tym grupa rosyjskojęzyczna): Jaworzno–Południe, Jaworzno–Śródmieście, Jaworzno–Wschód, Jaworzno–Zachód, spotykające się w dwóch Salach Królestwa (ul. Elektryków 3, ul. Kolejowa 15).

Judaizm

W przeszłości istniała w Jaworznie synagoga, która została zdewastowana przez hitlerowców w czasie II wojny światowej.

Honorowi obywatele miasta Jaworzna

• 2003 – Jan Paweł II
• 2008 – Adam Śmigielski

Miasta partnerskie

• Karwina, Czechy
• Szigethalom, Węgry
• Yiwu, ChRL
• Hereford, Wielka Brytania
• Berezań, Ukraina

Sąsiednie miejscowości

Balin, Bukowno, Chełmek, Chrzanów, Imielin, Libiąż, Luszowice, Mysłowice, Sławków, Sosnowiec, Trzebinia

Zobacz też

• Jaworznicko-Chrzanowski Okręg Przemysłowy
• Zagłębie Krakowskie

Bibliografia

• Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 94. ISBN 83-04-02436-5. OCLC 18147542.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta
• Jaworzno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 532 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona