Borbe za Kruševac (1944)

Susret boraca 3. bataljona Četvrte proleterske brigade sa borcima Crvene armije u vreme borbi za Kruševac, oktobra 1944.

Nakon borbi protiv NOVJ u okviru nemačkih ofanziva tokom jula i avgusta 1944, snage JVuO između Ibra i Južne Morave su se razdvojile. Četvrta grupa jurišnih korpusa prešla je u Šumadiju i zapadnu Srbiju, a na ovom terenu zadržala se Rasinsko-toplička grupa korpusa JVuO pod komandom pukovnika Keserovića. Ove snage borile su se zajedno sa Nemcima tokom odbrane Kruševca od NOVJ 9-11. septembra, tokom ofanzivnih operacija 18-24. septembra, i tokom aktivne odbrane Kruševca početkom oktobra. Znatan deo snaga JVuO bio je raspoređen kao spoljašnja odbrana Kruševca i zapadnomoravskih komunikacija, sa frontom prema NOVJ, kao i u samom Kruševcu.

Kad je nakon 10. oktobra došlo do sloma nemačkog fronta u istočnoj Srbiji i naglog nastupanja Crvene armije, pukovnik Keserović je uočio priliku da se u skladu sa direktivom Mihailovića poveže sa Crvenom armijom, ponudi savezništvo i afirmiše status svojih snaga kao savezničke formacije. U tom cilju on je pripremio prepad na slabije nemačke snage u Kruševcu 14. oktobra. Tog jutra postavio im je ultimatum da se predaju, a nakon isteka ultimatuma njegove snage počele su da razoružavaju preostale Nemce i pripadnike RZK. Nemački štab i glavnina se probio prema Kraljevu, a oko 11 časova u grad je sa istoka ušao prednji odred 52. divizije Crvene armije. Sa komandantom ove kolone Keserović je uspostavio vezu, nakon čega su održali zajednički miting u centru Kruševca.

Oko 13 časova pred Kruševac je izbio sa severoistoka prednji odred 19. divizije Crvene armije. Na njih su Keserovićeve snage otvorile vatru, pogrešno ih smatrajući za jedinicu NOVJ. Nakon kraće borbe u kojoj je poginulo 18 crvenoarmejaca, ovaj odred Crvene armije je odbacio četnike i takođe ušao u Kruševac.

Štab Druge proleterske divizije nije imao informacije o ulasku crvenoarmejaca u Kruševac, pa je, prema predviđenom planu, pokrenuo svoj napad u 16:00 na širokom frontu sa juga na grad Kruševac i komunikaciju Kruševac – Kraljevo. Usled uporne odbrane snaga JVuO na pozicijama koje su ranije utvrdile, borba se produžila i tokom noći.

Tokom 15. oktobra NOVJ je ušla u Kruševac i uspostavila svoju vlast. Štab Druge proleterske divizije uspostavio je koordinaciju sa štabom 52. divizije Crvene armije, i njihove snage nastavile su zajednički nastupanje prema Trsteniku i Vrnjačkoj Banji. Jedinice Crvene armije zauzele su neprijateljski stav prema snagama JVuO, insistirajući na njihovom razoružanju. Ostatak Rasinsko-topličke grupe korpusa JVuO pod Keserovićevom komandom uključio se u grupaciju generala Trifunovića i preko nje ponovo uspostavio saradnju sa Nemcima. Tako je propao ovaj manevar naglog uspostavljanja neprijateljstva sa Nemcima i savezništva sa Crvenom armijom.

Zbivanja oko Kruševca tokom leta i početkom jeseni 1944

Politička zbivanja

Nemački proglas o streljanju komunista u Kruševcu juna 1944.

25. avgusta kralj Petar II raspustio je Mihailovićev štab, a 12. septembra javno preko radio-Londona pozvao pripadnike Mihailovićevog pokreta da stupe u redove NOVJ. Uprkos tome, Mihailović je proglasio opštu mobilizaciju koja je stupila na snagu 1. septembra, usled čega su formacije JVuO brojčano znatno uvećane.

Nakon intenzivnih konsultacija, Velika Britanija i Sjedinjene Države odlučile su na proleće 1944. da povuku svoje vojne misije iz štabova JVuO. 25. avgusta međutim američka vojna obaveštajna služba OSS poslala je grupu obaveštajaca pod komandom pukovnika Mek Dauela sa specijalnim zadatkom na područje koje su kontrolisale snage JVuO. Ova grupa nije imala status vojne misije, i ostala je pri snagama JVuO do 1. novembra 1944, kad je povučena. Jedan njen pripadnik, poručnik Eslford Kramer, bio je u štabu Rasinsko-topličke grupe korpusa JVuO i tako postao aktivan učesnik zbivanja u Kruševcu.

Usled približavanja Crvene armije, u Bugarskoj su ojačali politički pritisci za izvlačenje iz rata. Krajem avgusta snage bugarskog okupacionog korpusa počele su izvlačenje iz garnizona u Srbiji. 28. avgusta napustili su Kuršumliju, u koju su ušli delovi Druge proleterske divizije NOVJ. Na celom području, jedinice NOVJ su se naglo popunjavale novim dobrovoljcima, a osnivane su i nove brigade.

Prodor NOVJ u Srbiju

Nakon niza ofanziva Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka tokom jula 1944. u kojima je učestvovala i JVuO (operacija Trumpf), u avgustu je, probojem Operativne grupe divizija preko Ibra, NOVJ ostvarila dominaciju između Ibra i Južne Morave. Početkom septembra, težište dejstava preneto je u zapadnu Srbiju, i šumadiju, gde je bilo težište prodora Prvog proleterskog i 12. korpusa NOVJ. Glavnina snaga JVuO, Četvrta grupa jurišnih korpusa, odmarširala je iz doline Zapadne Morave da bi se suprotstavila ovom prodoru. S druge strane, Peta, 17. i 21. divizija NOVJ takođe su se prebacile na sever radi sadejstva i učestvovanja u prodoru. Druga proleterska brigada prekomandovana je u sastav 21. srpske divizije za Beogradsku operaciju. Druga proleterska divizija NOVJ, koja je ostala na terenu između Ibra i Južne Morave, radi formacijske popune formirala je 17. septembra Šestu srpsku brigadu.

Prvi napad NOVJ na Kruševac

Znatne nemačke snage (1. brdska divizija i delovi drugih jedinica), izazvani približavanjem Crvene armije i oslobođenjem Zaječara od strane 23. divizije NOVJ, početkom septembra prebačene su u istočnu Srbiju. U Kruševcu je ostala slabija nemačka posada ojačana delovima RZK i JVuO.

Ova vojna pomeranja i politička previranja pokušala je da iskoristi Druga proleterska divizija i napadom na Kruševac 9-12. septembra ovlada centrom oblasti. Snage JVuO objedinjene sa Nedićevim snagama i nemačka pojačanja uspela su da odbiju ovaj napad. Nakon odbijanja četničkog napada u okolini Aleksandrovca 16. septembra, tokom 18. i 19. septembra Treća srpska i Četvrta proleterska brigada prešle su na levu obalu Zapadne Morave radi razbijanja snaga JVuO u njihovoj koncentracijskoj prostoriji. Naišavši na čvrstu odbranu i kontranapade jakih snaga JVuO ojačanih manjim nemačkim okolopnim delovima, bile su prinuđene da se 22. septembra vrate na desnu obalu Zapadne Morave. Protivnapad JVuO nastavljen je narednih dana južno od Zapadne Morave. Napadom 24. septembra snage JVuO uspele su da potisnu Šestu srpsku brigadu (neki izvori govore o razbijanju ove brigade), i kratkotrajno ovladaju Aleksandrovcem.

Povlačenje Nemaca i predaja grada Keseroviću

Izbijanjem Četrnaestog korpusa NOVJ i jedinica Crvene armije u dolinu Velike Morave, kao i uspešnim nastupanjem Prve armijske grupe NOVJ s juga i zapada ka Beogradu, okupatorskim snagama u okolini Niša i onima koje su se povlačile iz Grčke bilo je onemogućeno nastupanje prema Beogradu. Zbog toga je nemačka komanda bila prinuđena da od svojih razbijenih delova organizuje odbranu doline Ibra i da tim pravcem nastavi izvlačenje svojih snaga iz Grčke prema severu. U okviru ovoga plana ona je donela odluku da razbijene delove svojih jedinica kontroliše u oblasti Kraljeva i Čačka. Isto tako je odlučeno da se za zaštitu nemačkih delova koji beže prema Kraljevu koriste ostaci razbijenih četničkih jedinica, među kojima je bila i Rasinska grupa korpusa pod komandom potpukovnika Dragutina Keserovića.

Nemačka komanda u Kruševcu, neposredno pred svoje povlačenje ka Kraljevu, pozvala je Keserovića i ponudila mu predaju grada.

Sjutradan, Keserović se sa djelovima četničkih jedinica, uz demonstrativne napade na manje njemačke jedinice, prebacio u Kruševac.

O približavanju snaga NOVJ, kao i o Keserovićevom manevru, komandir odreda Srpske državne poljske straže sreza temnićkog iz Varvarina 28. septembra 1944. izvijestio je generala Miroslava Trifunovića, četničkog komandanta Srbije:

Danas posle podne dobio sam podatke da komunisti nameravaju da izvrše ponovan prelaz sa jačim snagama kod s. Bošnjana i da zađu iza leđa trupama koje se nalaze kod Jasike i Kruševca.
Prema jednom podatku pukovnik g. Keserović povukao se iz Aleksandrovca i nalazi se na levoj obali zapadne Morave.
Obzirom da ne raspolažem sa municijom, jer sam je utrošio u borbama 19, 20 i 21 ov. meseca, neophodno je potrebno da se kod s. Bošnjana grupišu jače snage naših nacionalnih odreda, te da bi se osujetio svaki njihov pokušaj prelaza preko zapadne Morave i ugrožavanje Kruševca.
Prema dobivenim podacima, Nemci danas napuštaju Kruševac i predaju ga trupama pukovnika g. Keserovića. Danas posle podne čula se jaka artileriska paljba u pravcu Kruševca, a večeras oko 21 čas jaka mitraljeska vatra kod Stalaća i s. Mrzenice.
Jedan transport dobrovoljaca koji je došao iz Kruševca nalazi se momentalno u Stalaću i čeka dalje transportovanje za Beograd.
Molim ako je moguće da se trupe Varvarinskog korpusa ne kreću sa ove teritorije, dok se ne razjasni situacija u okolini Kruševca i dok odred ne dobije popunu municije, koja se očekuje svakog momenta iz Beograda.

Nakon toga, situacija se stabilizovala na taj način da je Druga proleterska divizija držala položaje prema Kruševcu i zapadnomoravskim komunikacijama sa juga, vršeći povremene napade, dok su snage JVuO držale odbrambeni front spoljne odbrane Kruševca i komunikacije, sa povremenim kontranapadima uz pomoć nemačkih tenkova:

8. oktobra brigadu je od Vrnjačke Banje i Trstenika napalo oko 3.000 četnika sa osam tenkova i potisnulo je na liniju tr. 932 - tr. 901 - Riđevštica - Golubovac. Sa te linije brigada je 8/9. oktobra izvela protivnapad i u oštroj borbi, koja je trajala do zore 9. oktobra, odbacila četnike u dolinu Zapadne Morave.

Na tim položajima brigadu su, međutim, 10. oktobra napala tri četnička korpusa od Kruševca i Rataja. Oni su pred noć, poslije uvođenja u napad novopristiglih snaga, uspjeli da dio 4. srpske brigade potisnu preko Rasine. Dan kasnije, 11. oktobra, brigada se našla na položajima Naupare - Grkljane - Baba -Prevalac (tr. 758) - Vasićko brdo (k. 421) - Turja (tr. 476) - Berta (k. 509). Noću 11/12. oktobra. brigada je izvela protivnapad s 3. i 5. bataljonom pravcem Majdevo - Garevina, 2. i 4. bataljonom pravcem Prevalac - Ćelije - Subotica - Zleginje, 1. bataljonom pravcem Žilinci - Ljubinci. Do 12. naveče njeni su bataljoni odbacili neprijatelja prema Kruševcu, Stopanji i Aleksandrovcu. Poslije toga brigada je posjela položaje na liniji Ljubinci - Trnavci - Gornji Stepoš - Donji Stepoš. Na toj prostoriji zadržala se sve do 14. oktobra.

Situacija sredinom oktobra 1944

Između 9. i 12. oktobra 4. gardijski mehanizovani korpus i delovi 64. i 68. streljačkog korpusa Crvene armije napravili su brešu u nemačkom frontu u okolini Zaječara, i kroz tu brešu energičnim nastupanjem izbili u dolinu Velike Morave. Time je pala nemačka odbrana i nastupajuće snage Crvene armije u Pomoravlju južno od Velike Plane nailazile su samo na sporadičan otpor nemačkih zaštitnica, te su napredovale gotovo marševskom brzinom.

Između 12. i 14. oktobra u Niškoj operaciji snage NOVJ i bugarska armija izbile su u dolinu Južne Morave i prešle je, opkolivši i razbivši glavninu 7. SS divizije u izvlačenju na putu Niš - Prokuplje. 7. SS divizija predstavljala je okosnicu južnog fronta u Srbiji, i njenom štabu su bile potčinjene sve sopstvene i ostale jedinice na ovom području. U Kruševcu se nalazio štab divizije sa slabijim štapskim i pozadinskim snagama. Razbijanjem ove divizije praktično je prestao organizovani otpor Nemaca u oblasti Južne Morave.

Prethodnice Armijske grupe "E" 10. oktobra potisnute su iz Vranja na jug od strane 22. divizije NOVJ. Usled ovoga i neodrživosti položaja u istočnoj srbiji, definitivno je propala zamisao o spajanju Armijske grupe "Srbija" i Armijske grupe "E" preko Pomoravlja. Komanda Jugoistoka bila je prinuđena da svoje odbrambene napore koncentriše na dve glavne tačke:

• Beograd, radi prihvata opkoljene grupacije "Štetner" u istočnoj Srbiji
• Kraljevo, radi obezbeđenja jedinog puta za izvlačenje Armijske grupe "E" iz Makedonije i Grčke.

Ipak, Komanda Jugoistoka i dalje se zanosila idejom o zadržavanju Kruševca u svojim rukama, s obzirom na njegov strateški značaj na ulazu u dolinu Zapadne Morave. Za ovo međutim nisu raspolagali ni približno adekvatnim snagama na licu mesta.

Tokom ovog brzog razvoja događaja, u Kruševcu je vladao izvestan status kvo. Malobrojne nemačke pozadinske snage, ali i važne štapske službe, nalazile su se u samom gradu. Znatne snage JVuO i bivše Nedićeve snage koje su se ujedinile sa JVuO nalazile su se delom u gradu, delom na liniji odbrane prema jugu. Nemci su održavali prohodnom komunikaciju Kruševac - Kraljevo oklopnim patrolama. Druga proleterska divizija NOVJ nalazila se na položajima za napad južno od grada i komunikacije, sa manjim sastavima istočno i severoistočno od Kruševca.

Neprijatelji u prvom redu četnici, sa kojima je komandovao po zlu poznati Keserović, do 14. oktobra su posjeli položaje za odbranu Kruševca i pravca Kruševac - Kraljevo, sve do u visini Vrnjačke Banje, i na tim položajima bile su glavne četničke snage. Pri organizaciji odbrane Kruševca neprijatelj je naročitu pažnju posvećivao odbrani pravca Kruševac - Razbojna, Kruševac-Aleksandrovac i Kruševac -Trstenik. Pravcima Kruševac - Stalać i Kruševac - Đunis neprijatelj nije posvećivao veću pažnju i na istima je isturio samo osmatrače, radi obaveštavanja. Ovo i radi toga što je Keserović, preko svojih ovlašćenih oficira, u Ćićevcu bio uhvatio vezu sa štabom 52. divizije Crvene armije

Događaji u Kruševcu 14. i 15. oktobra 1944.

Nemci napuštaju Kruševac oktobra 1944. godine, ispred nadiruće Crvene armije.

Četnička promena strane

U 6:30 14. oktobra po vlastitoj izjavi komandant snaga JVuO u gradu i okolini, pukovnik Keserović, dostavio je nemačkoj posadi u Kruševcu ultimatum da se predaju. Nemci su ovim bili veoma iznenađeni. Prema navodima američkog poručnika Kramera, nemački komandant Kruševca, odnosno krajskomandanture 833, major Kni, bio je iznenađen i "pitao zašto ga četnici nisu branili, a Dragutin Keserović je odgovorio da mu je obećao samo da će se boriti protiv partizana i komunista ali ne i Rusa jer su oni saveznici". Prema Ratnom dnevniku Armijske grupe F, Keserović je sarađivao, i u avgustu stupio pod komandu borbene grupe Dizener u operacijama protiv NOVJ.

Četnička grupa »Keserović« stupila je dobrovoljno pod komandu Borbene grupe »Dizener«.

I prema američkom poručniku Krameru, pre 14. oktobra četnici su u prisustvu Nemaca prevoženi kamionima, čemu je lično bio svedok.

Povodom ultimatuma Keserovića i Kramera, u Kruševac je kolima došao oberfirer Kum, komandant 7. SS divizije, a avionom je doleteo generalštabni pukovnik Bernhard fon der Ševaleri (nem. Bernhard von der Chevallerie), načelnik štaba korpusa "Miler". Keserović nadodi da su na pregovorima učestvovali Kum i oberfirer major Kni, komandant feldkomandanture 833 (Kruševac), dok je Ševaleri izjavio da je i on razgovarao sa Kramerom. Na tim pregovorima, u kojima je učestvovao poručnik Kramer, nemačkoj strani predstavljena je ideja da se Nemci predaju četnicima, s tim da se sa odredima četnika zauzme niz naselja gde će biti podignuta američka zastava i da se na taj način spreči ulazak jedinica Crvene armije.

Prema Keserovićevom tvrđenju, nemačka strana je pristala na predaju, a oficiri su tražili "da im se odobri da se mogu vratiti do svojih potčinjenih starešina, da bi se izbegao eventualni sukob prilikom razoružavanja usled neobaveštenosti". Prema Keseroviću, "većina nemačkih jedinica polagala je oružje bez otpora, a izvestan deo je davao otpor". S druge strane, oberfirer Kum, koji u svojoj knjizi sećanja vrlo detaljno piše o ovim danima, uopšte ne pominje bilo kakve gubitke u Kruševcu. U samom gradu se nalazio štab feldomandanture i neke manje pozadinske snage, uz jedan broj pripadnika Ruskog zaštitnog korpusa. Po naređenju Kuma, u Kruševac je došla nemačka oklopna formacija, koja je evakuisala nemačke snage. Broj vojnika koje su zarobili četnici nije sa sigurnošću utvrđen.

Četnici su zadržali pukovnika Ševalerija kao zarobljenika. On se "nije plašio nasilja od strane četnika, jer su oni svuda radili u kontaktu sa Nemcima“. Prema njemu, "nastala izdaja četnika i njihov prelaz na stranu Crvene armije za nemačku komandu je potpuno iznenađenje". Ševalerija su četnici kasnije predali Crvenoj armiji.

Pregovori sa Crvenom armijom

Keserović svečano sačekao Ruse u Kruševcu i oni mu predali varoš. Naredili mu da tuče komuniste ako ga napadnu.

– Depeša Dragoslava Račića od 16/X 1944.

Tačno je i sigurno da je Keserović sačekao Ruse u Kruševcu. Za prvi momenat dali su mu vlast. Kako će dalje biti neznam.

– Depeša Dragoslava Račića od 17/X 1944.

Četnici čekaju Crvenu armiju u Kruševcu.

Ostvarujući plan o sprečavanju ulaska Crvene armije stavljanjem iste pred svršen čin, Keserović i Kramer su, istovremeno sa pregovorima sa Nemcima, uputili preko potporučnika Aleksandra Zlatkovića Kramerovo pismo štabu 52. streljačke divizije Crvene armije. Zlatković je uspostavio kontakt generalom Miljajevim, komandantom 52. streljačke divizije, u 10 časova 14. oktobra. Njemu je, osim Kramerovog pisma, saopštio Keserovićev zahtev da Crvena armija sačeka sa napadom kako bi on sa svojim snagama razoružao Nemce u gradu oslobodio Kruševac bez borbe. Prema Keserovićevom izveštaju, Miljajev je Zlatkovića primio hladno, postavivši mu zahtev da istoga dana razoružaju i predaju Nemce koji se nalaze sa njima, da potom polože i svoje i nemačko oružje trupama Crvene armije, i da se na kraju sami predaju. Ovo je bila uobičajena rutina koju su snage Crvene armije primenjivale u susretu sa raznim kvislinškim formacijama. Stav Miljajeva Keserović je docnije tumačio kao pokušaj prevare, međutim ni u jednoj interpretaciji nije sporna činjenica da do napada u tom roku nije došlo.

Keserovićeva i Kramerova ideja o zaustavljanju nastupanja Crvene armije usled prisustva američkih i četničkih predstavnika koje pretenduju da kontrolišu lokalnu situaciju bila je sa vojničkog stanovišta nerealna, budući sa su se jedinice Crvene armije već nalazile u pokretu, u nastupanju u sklopu šireg operativnog plana. 223. divizija je već uveliko bila u toku izveršenja borbenog zadatka, koji je za 14. oktobar predviđao zauzimanje Kruševca. "Da zaustavi razvoj ofanzive III ukrajinskog fronta zbog pregovora sa potporučnikom JVuO A. Zlatkovićem, general-major Miljajev nije mogao, a verovatno nije ni hteo."

Međutim, komandanti na terenu nasutupajućih kolona Crvene armije nisu bili sasvim upoznati sa opštim stavom svoje komande prema četnicima. Jedan od Keserovićevih komandanata, major Vesić, uspostavio je kontakt "sa jednim ruskim poručnikom". Nakon toga je preko potpukovnika Piletića, kao oficira za vezu, uspostavljen kontakt sa potpukovnikom koji je komandovao kolonom Crvene armije u selu Jasici.

Četnici u Kruševcu čekaju Saveznike.

Nakon 9:00 snage JVuO počele su da razoružavaju preostale Nemce i pripadnike RZK. U tome su, prema svjedočenju Dragutina Keserovića, učestvovali i nedićevci. Situacija je bila haotična, tako da su glavne nemačke snage neometano napustile grad, dok su zaostali delovi i zaštitnice razoružane. Tom prilikom došlo je i do razmene vatre sa obe strane i sa obostranim žrtvama. Snage JVuO zaplenile su znatne količine oružja, ratnog i ostalog materijala. Prema pomenutom Keserovićevom izveštaju, u 10:30 Kruševac je bio slobodan.

Oko 11 časova u grad je sa istoka, iz pravca sela Jasika, ušao prednji odred 52. divizije Crvene armije. Keserovićeve snage i ravnogorski orijentisani zvaničnici organizovali su doček i miting u centru Kruševca, na kojem su govorili sovjetski potpukovnik, Dragutin Keserović i američki poručnik Kramer.

Oko 13 časova sa severa i severoistoka, od pravca sela Dedina, pred Kruševac je izbio drugi odred Crvene armije. On je naišao na utvrđene odbrambene položaje JVuO, koje su u tom sektoru držale 1. i 2. rasinska brigada JVuO, pod komandom kapetana Mirka Tomaševića. Zamenivši iz za pripadnike NOVJ, snage JVuO otvorile su vatru na ovu kolonu. Našavši se pod vatrom, crvenoarmejci su se organizovali za napad. U sadejstvu sa bataljonom Treće i bataljonom 17. srpske brigade, crvenoarmejci su odbacili snage JVuO i takođe ušle u centar grada. Tokom ovih borbi sa snagama JVuO poginulo je 18 crvenoarmejaca i 6 pripadnika NOVJ.

Tokom poslepodneva, verovatno nakon prijema instrukcija iz štaba, snage Crvene armije u Kruševcu počele su da insistiraju da četnici predaju oružje.

Ulazak snaga NOVJ u Kruševac

Nemajući obaveštenja o razvoju situacije u Kruševcu, glavnina snaga Druge proleterske divizije (4. proleterska na levom i 6. srpska na centru i glavnina 3. srpske na desnom krilu), otpočela je prema ranije izdatom naređenju napad u 16 časova napad širokim frontom na spoljašnju odbranu Kruševca i na komunikaciju prema Trsteniku. Naišavši na mestimično jak otpor snaga JVuO na utvrđenim položajima, napad se odužio tokom cele večeri i noći. Najjači otpor pružen je sa Bagdale, Ravnjaka i Begovog Brda, ispred 3. i 5. bataljona 4. proleterske i 1, 2. i 3. bataljona 6. srpske brigade. Ovaj otpor konačno je savladan na taj način što su 3. i 5. bataljon glavninom snaga izvršili obuhvat preko Panjevca, i probili se do komunikacije Jasika-Kruševac. Pošto na ovom pravcu nije bilo utvrđene odbrane JVuO zbog prihvata crvenoarmejaca, ovi bataljoni su prodrli u centar i, ugrozivši uporišta JVuO, izazvali pad odbrane. Pred jutro je na svim pravcima slomljen otpor, i jedinice Druge proleterske divizije ušle su u grad i izbile na komunikacije.

2. proleterska divizija NOVJ ulazi u Kruševac oktobra 1944.

Kad je počeo napad Druge proleterske divizije, Keserović je zahtevao od sovjetskog pukovnika čije ime ne spominje da interveniše radi obustavljanja napada, na šta je ovaj pristao. Ovu intervenciju oficira Crvene Armije spominje i Blažo Janković, tadašnji komandant Četvrte proleterske brigade. Janković tvrdi da ga sovjetski kapetan koji je preneo zahtev za obustavu napada, nije obavestio o položaju svojih snaga. Janković je zahtev energično odbio.

Ovaj ruski oficir, po činu izgleda kapetan, došao je na komandno mesto kod mene (rejon Pepeljevca) i ja sam ga vratio davši mu izričiti negativan odgovor da prenese predpostavljenima da se ne igraju vatrom, jer mi, u sopstvenoj zemlji, najbolje znamo šta da radimo. Oficir mi nije ništa kazao o položaju njihovih jedinica, tako da smo i dalje živeli u uverenju da su jednice Crvene Armije daleko od Kruševca.

Iz naređenja štaba Druge proleterske divizije od 21:30 te večeri, vidi se da ni štab divizije te večeri nije bio obavešten da se snage Crvene armije još od prepodneva nalaze u gradu.

Tokom sledećeg dana konfuzija se do neke mere nastavila. Nakon pristizanja štaba 52. divizije Crvene armije i razgovora sa štabom Druge proleterske divizije NOVJ, oficiri Crvene armije prestali su da prihvataju Keserovićeve predloge, ali nisu ispoljili otvoreno neprijateljstvo, već su zahtevali "privremeno razoružanje", što su oficiri tzv.JVuO smatrali za proziran manevar.

Ujutru 16 oko 7 časova održana je konferencija na koju su prisustvovali sva tri Rusa, komandant Topličkog korpusa pukovnik Jovović, komandant Okruga pukovnik Vujičić, komandant 1 Topličke brigade, major Đurković, komandant 2 Topličke brigade, major Ivanović, komandant 3 Topličke brigade major Julinac, komandant 1 Kosaničke brigade, major Nićiforović, komandant 2 Dobričke brigade, kapetan Kostić i kapetan Popović i Uzelac koji su bili na pregovorima u Počekovini. Tom prilikom zapisnički je konstatovano šta Rusi traže od nas. Njihovi zahtevi uglavnom su se sastojali u tome, da se odmah izvrši prikupljanje svih naših jedinica, da se ovo prikupljanje izvrši na prostoriji između Stapanje i Počekovine, gde će naše jedinice privremeno biti razoružane, da će od tih razoružanih jedinica biti formirana narodna vojska u kojoj će sve naše starešine zadržati svoje položaje, zvanja i odličja i docnije ta narodna vojska upotrebljena u borbi protiv Nemaca. Naš odgovor koji je isto tako zapisnički konstatovan sastojao se u tome, da smo mi samo jedan deo jugoslovenske vojske u Otadžbini i da prema tome ne možemo voditi posebne razgovore, jer zato nismo ni nadležni, već predlažemo da Crvena armija, odnosno njeni nadležni komandanti, odmah odrede pregovorače koje ćemo mi sprovesti do Vrhovne komande gde će sa Načelnikom Štaba Vrhovne komande generalom Dražom Mihailovićem, regulisati za celu Jugoslaviju odnos između naših i Ruskih trupa.

Istovremeno, u gradu su bile prisutne i snage NOVJ, koje su zarobljavale pripadnike JVuO u svakoj ukazanoj prilici. Na kraju je Keserović sa delom svojih snaga, pretrpevši visoke gubitke u zarobljenima i nestalima, uspeo da se odvoji od snaga Crvene armije i NOVJ, i probije se prema jugozapadu, u oblast Ivanjice, gde se priključio snagama generala Trifunovića. Nakon toga, zajedno sa glavninom JVuO, sadejstvovao je sa Armijskom grupom "E" prilikom njenog proboja kroz Sandžak i borbi u istočnoj Bosni.

Tokom napada na Kruševac 14/15. oktobra, Četvrta proleterska brigada imala je 10 poginulih boraca, mođu kojima i Salih Šahbaz, komandir čete u 3. bataljonu. Tokom borbi u Kruševcu i okolini septembra i oktobra 1944, prema prikupljenim podacima, Druga proleterska divizija imala je ukupno 153 poginula borca (111 iz Četvrte proleterske, 32 iz Treće srpske i 10 iz Šeste srpske), kao i 10 boraca 17. srpske brigade NOVJ i 27 boraca Komande Kruševačkog vojnog područja.

Snage Crvene armije i NOVJ uspostavile su od 15. oktobra i na ovom području blisku taktičku saradnju, pa su 17. okrobra oslobodile Trstenik, dok je Druga proleterska divizija 18/19. oktobra oslobodila Vrnjačku Banju. Nemačka Komanda Jugoistoka razmatrala je mogućnost ponovnog zauzimanja Kruševca, ali ni u jednom trenutku nije uspela da prikupi dovoljne snage. Tokom narednih dana počela je 33-dnevna bitka za Kraljevački mostobran između združenih sovjetsko-jugoslovenskih snaga i nemačke Korpusne grupe "Miler".

Neuspeh JVuO da promeni stranu

Keserovićev pokušaj da uspostavi saveznički odnos sa Crvenom armijom predstavlja posebnu primenu Mihailovićeve ratne doktrine kako tokom rata treba sačuvati snage i uspostaviti dominaciju na terenu uz pomoć okupatora, a zatim, kad dođe do sloma Nemačke, vojno se angažovati na strani Saveznika i tako obezbediti vlast. To je u skladu sa Mihailovićevom direktivom da se Crvena armija prihvati kao saveznička sila, a da se prema NOVJ zadrži najoštriji neprijateljski stav.

Tokom septembra 1944. pukovnik Piletić pokušao je da već u Rumuniji uspostavi savezničke kontakte sa Crvenom armijom. Međutim, budući da je pitanje priznavanja vlade Tito - Šubašić već bilo usaglašeno na najvišem savezničkom nivou, ovaj pokušaj bio je beznadežan, i ostao je neuspešan.

Takođe tokom septembra, privremeno se odvojivši od Mihailovića, grupa oficira JVuO formirala je "Nezavisnu grupu nacionalnog otpora" (NGNO) u Hercegovini, i ušla u neprijateljstva sa nemačkim snagama. Ovaj pokušaj potrajao je oko 12 dana, nakon čega se ugasio.

Nakon Keserovića, sličan pokušaj istovremenog okretanja oružja prema Nemcima i naslanjanja na snage Crvene armije izveo je Predrag Raković sa svojim Drugim ravnogorskim korpusom JVuO. Ova neformalna tolerancija potrajala je od 24. do 31. oktobra.

Posle ovih neuspeha u pokušajima radikalnog zaokreta u poslednjoj fazi rata na svom terenu, snage JVuO orijentisale su se na grupisanje uz oslonac na Nemce radi opstanka, da bi zadržali otvorenom mogućnost uspostavljanja naslona na zapadne saveznike, bilo preko Slovenije, bilo prilikom eventualnog iskrcavanja na jadranskoj obali.

Savremena tumačenja

Milinko Đurović - politički komesar 2. proleterske divizije, govori na mitingu u oslobođenom Kruševcu.

U zvaničnoj posleratnoj jugoslovenskoj istoriografiji 14. oktobar usvojen je kao dan oslobođenja Kruševca, i priznavana je odlučujuća uloga Crvene armije. U centru grada podignut je spomenik osamnaestorici crvenoarmejaca koji su poginuli u sukobu sa četnicima Mirka Tomaševića, a na zgradu Doma sindikata postavljena je spomen-ploča povodom oslobođenja Kruševca.

U emigrantskim krugovima i publicistici međutim priča o oslobođenju Kruševca zauzimala je značajno mesto u obrazlaganju teze da su četnici bili antifašistička i oslobodilačka snaga, te da im je učinjena istorijska nepravda i falsifikovana istina o njima. Ovakva gledišta postala su prisutna i u Srbiji, naročito nakon članka Miloslava Samardžića u broju 57 časopisa Pogledi od 01.-15. marta 1990. godine, u kojem se zasluga za oslobođenje Kruševca pripisuje četnicima. Nakon ovoga tema je obrađivana u čitavom nizu knjiga i novinskih feljtona. Tokom devedesetih uklonjen je spomenik poginulim crvenoarmejcima, a 2004. je skinuta i spomen-ploča.

Istorijski arhiv Kruševca organizovao je izložbu dokumenata i slika, radio-Kruševac raspravu, a SUBNOR je organizovao tribine uz prisustvo učesnika i svedoka. Iz dokumenata jasno proizilazi da je postojala široka saradnja između JVuO i Nemaca u Kruševcu počev od jula 1944. 15. jula 1944. u ovom gradu održan je sastanak između predstavnika Četvrte grupe jurišnih korpusa JVuO i Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka. Sam Keserović, kao i brojni njegovi komandanti, bio više puta prisutan u Kruševcu. Dnevnik Komande Jugoistoka pominje ga u zapisu od 10. avgusta 1944. (Četnička grupa »Keserović« stupila je dobrovoljno pod komandu Borbene grupe »Dizener«). Brojni svedoci tvrde da je, počev od 29. septembra, Keserović uglavnom živeo u svojoj kući, a njegov štab se nalazio u centru grada:

U kući Svetislava Milosavljevića Tile puškara, Keserović je smestio svoj štab Rasinsko-topličke Grupe korpusa... Keserović je stanovao u svojoj kući u Pećkoj ulici, a u štab dolazio svakog jutra... U Dušanovoj ulici (danas ulica Miloja Zakića) smešten je štab Rasinskog četničkog korpusa majora Zorana Antonovića; na kraju Stare čaršije prema Lazarici drugi štabovi, kafane pune četnika, u štalama puno konja i posluge. Nedaleko od mosta u Lazarici je štab Vesića, u Bivolju štab Mirka Tomaševića. Na obali Rasine u Bivolju kopali su duboke rovove i utvrđenja.

Iz nemačkih dokumenata se vidi da Nemci nisu svojevoljno napustili Kruševac. Do njihove žurne evakuacije došlo je usled raspada fronta i nezaustavljivog nastupanja Crvene armije.

Komandant 7. SS divizije Oto Kum (nem. Otto Kumm) u svojoj monografiji o diviziji opširno i detaljno je pisao o borbama tokom Niške operacije, a posebno iscrpno o borbama 14. oktobra na putu Niš - Prokuplje. Iako se iz citiranih dokumenata vidi da su se 13. oktobra u Kruševcu nalazili neki pozadinski delovi njegovog štaba (služba za snabdevanje), on događaje 14. oktobra u Kruševcu ne pominje ni jednom rečju.

Vidi još

• Bitka za Srbiju