Koncentracijski logor Sajmište

Za ostale upotrebe, v. Sajmište.

Centralna osmatračka kula u kojoj je bila smeštena uprava logora.

Logor Sajmište, službeno nazvan Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager), nalazio se na levoj obali reke Save, naspram Savskog mosta, na mestu gde je 11. septembra 1937. otvoren Prvi beogradski sajam.

Napušten nakon nemačkog bombardovanja Beograda 6. aprila, sajamski prostor se nalazio nekoliko kilometara od Zemuna, na teritoriji koja je ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Ona je na zahtev Nemaca tu teritoriju ustupila i na njoj dozvolila uspostavljanje logora. Upravu nad logorom je imao nemački SS.

U početku je logor bio samo za srpske Jevreje, da bi se kasnije proširio i na druge političke osuđenike, komuniste, partizane i četnike. Za vreme okupacije blizu 8.000 Jevreja i 32.000 Srba je ugušeno u dušegupkama, streljano u Jajincima ili umrlo u samom logoru. Logor je bio aktivan od oktobra 1941. do jula 1944. godine.

Staro Sajmište je bilo centralno mesto holokausta u okupiranoj Srbiji.

Beogradsko sajmište pre 1941.

Beogradski sajam je izgrađen na osnovu odluke Beogradske opštine 1936. godine. Društvu za priređivanje sajma i izložbi je ustupljen teren kraj novoizgrađenog Mosta kralja Aleksandra. Prva faza radova je započeta u proleće 1937. godine, a završena je do otvaranja, septembra 1937. Druga faza, u kojoj su izgrađeni Turski i veliki Nemački paviljon, završena je 1938. Planirana je izgradnja i šestog jugoslovenskog paviljona, koji je skoro potpuno bio izidan i postavljene krovne konstrukcije, ali su radovi obustavljeni nakon izbijanja Drugog svetskog rata.

Sajmište su projektovali opštinski arhitekti: Rajko Tatić, Milivoje Tričković i Đorđe Lukić. Centralnu kulu i šesti paviljon projektovao je poznati beogradski arhitekta Aleksandar Sekulić, koji je pred rat postao i upravnik Sajma.

Prvi beogradski sajam je nudio bogatu ponudu, i ubrzo je postao popularno odredište Beograđana. Prvi televizijski program na Balkanu je emitovao 1938. godine sa beogradskog sajma holandski „Filips“, koji je zakupio jedan od paviljona. Čehoslovačka „Škoda“ je konstruisala na sajmu toranj visok 74 metara, koji je korišćen za obuku padobranaca iz svih delova zemlje.

Italija i Nemačka su koristile svoje paviljone između ostalog i za ideološku propagandu. Nacističke zastave su bile istaknute ispred Nemačkog paviljona, a unutrašnjost je bila ukrašena kukastim krstovima.

Osnivanje logora

Logor Sajmište na mapi okupirane Evrope.

Hapšenje Židova po Beogradu, aprila 1941.

Nakon što je Vermaht streljao u znak odmazde 4.000 do 5.000 muškaraca Jevreja, nemačka administracija je u jesen 1941. počela da traži lokaciju na koju bi bili premešteni preostali Jevreji, žene, deca i stari, koji su zbog pola, godina ili fizičkog stanja bili pošteđeni streljanja. Prvobitno, plan je bio da se do predviđene deportacije na „prihvatilište na istoku“, Jevreji smeste u logor blizu Sremske Mitrovice, ali se shvatilo da je lokacija nepodesna, jer je zemljište podložno poplavama, te se od tog plana odustalo.

Nemačka vojna uprava je odlučila 23. oktobra 1941, da za tu namenu preuredi Beogradsko sajmište i njegove paviljone, napuštene nakon bombardovanja 6. aprila. Kako se lokacija nalazila nedaleko od Zemuna, logor je nazvan Judenlager Semlin, odnosno Jevrejski logor Zemun.

Logor se nalazio na teritoriji tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. Preko Ministarstva inostranih poslova u Berlinu, Nemačka je zatražila i dobila odobrenje da na toj lokaciji osnuje logor. Uslov koji je NDH postavila, je da u logoru ne bude srpskih stražara, i da se logor snabdeva iz Beograda. Adaptaciju prostora je izvela nemačka građevinska firma „Todt“, a radove su izvodila grupa od 200-300 Jevreja iz logora Topovske šupe, koji su kasnije internirani u logor Sajmište, dok je logor na Autokomandi likvidiran.

Jevrejski logor (Judenlager) 1941-1942

Svim registrovanim Jevrejima u Beogradu je naređeno da se prijave u kancelariju Jevrejske policije (Judenreferat). Između 8. i 13. decembra, Jevreji su sprovedeni preko pontonskog mosta u logor, u kome je broj zatvorenika već do 12. decembra bio 5.281. Sa dovođenjem Jevreja sa Banjice, iz Šapca, Niša, Kosovske Mitrovice, Novog Pazara, Raške, izbeglica iz Beograda i srednje Evrope, broj zatočenika u logoru je između 8. decembra 1941. i kraja aprila 1942. porastao na 7.000, od toga 6.400 Jevreja i 600 Roma.

Za komandanta logora i njegovog zamenika su određeni SS potporučnik Herbert Andorfer i SS podoficir Edgar Enge, poznat pod nadimkom „Dželat“. Uprava logora je bila sastavljena od samih Jevreja, a imala je kao zaduženje da brine o snabdevanju logora i da se stara o organizaciji života u logoru.

Uslovi u logoru

Sajamski prostor se sastojao iz više paviljona različite veličine. Najveća zgrada, Jugoslovenski paviljon paviljon br. 3, površine 5000 kvadratnih metara, primio je prvi kontigent zatočenika, 5000 žena i dece. Paviljon je pretrpeo štetu prilikom bombardovanja 6. aprila, i na njemu su bili oštećeni krov i polupani prozori, koji su propuštali kišu, sneg i vetar. Zima 1941/1942. je bila jedna od najhladnijih koje se pamte. Između decembra i marta, 500 zatvorenika je umrlo od hladnoće, bolesti i gladi. Zatvorenici u paviljonu br. 2, pristigli u januaru 1942, smešteni su pod jednako nehumanim uslovima.

U paviljonu br. 4 se nalazila kuhinja u kojoj je spremana hrana. Dnevno sledovanje se sastojalo od vode, slabog čaja, bajate čorbe od kupusa ili krompira i malog komada kukuruznog hleba. Beogradske vlasti su snabdevanje logora stavile na dno prioriteta. Isporuka hrane logoru se vršila jedino kada je bila zadovonjena potreba ostalih stanovnika grada.

Umrli zatvorenici su, nakon odlaganja u Turski paviljon, koji je služio kao kupatilo i mtrvačnica, prenošeni preko Save i sahranjivani na Jevrejskom groblju.

U bolnici logora, koja se nalazila u Spasićevom paviljonu, radili su doktor Moša Alkalaj i bolničarka Hilda Dajč.

Zatočenici su bili tretirani svirepo i izloženi prebijanju i ponižavanju od strane nemačkih stražara. Desetak zatočenika je pogubljeno, jer su pokušavali da prokrijumčare pisma. Pogubljenja su vršena na otvorenom, između paviljona br. 3 i 4.

Romi u logoru

U decembru 1941, oko 500 Romkinja sa decom je dovedeno u logor. Zatočeni Romi su bili smešteni u paviljonu br. 2. Njih oko 60 je umrlo tokom zime, od bolesti i hladnoće. Ostali su oslobođeni januara i marta 1942, nakon što su preko prijatelja i rođaka uspeli da nabave dokaz o stalnom boravku, odosno da ne pripadaju grupi Roma čergara. Poslednja grupa Roma je oslobođena aprila 1942. godine.

Sudbina jevrejskih zatočenika

Streljanje zatočenika na strelištu u Jajincima.

»Odmah po našem dolasku u logor Nemci su saopštili da će se logor postepeno isprazniti, jer će na Sajmište dovesti komuniste, ali nisu hteli reći kuda će nas odvesti... Za prve transporte pozivali su lica da se dobrovoljno jave, i to su prvo pozivali grupu sa kojom sam i ja došla - Jevreje iz Kosmeta. [...] Onima koji su bili određeni za transport, naređeno je - ili, tačnije, ljubazno savetovano - da najvrednije stvari ponesu sa sobom, a da sve ostalo brižljivo upakuju i na paketu stave svoju tačnu adresu. [...] Tako su ti transporti odlazili skoro svakog dana. Nedeljom i praznicima obično nije bilo transporta, ali je bilo dana kada je automobil dolazio i dvaput. Šofer sivoga automobila ulazio je često u sam logor, sakupljao decu oko sebe, milovao ih, uzimao u naručje i delio im bombone. Deca su ga volela, i uvek kad bi došao, trčala mu u susret po bombone. Niko u logoru nije slutio da ljude odvode u smrt. Čvrsto se verovalo da se radi o preseljenju u neki radni logor.«

Iz iskaza zatvorenice Hedvige Šenfajn

Okupatorske vlasti u Beogradu su u proleće 1942. shvatile da planirana deportacija srpskih Jevreja na istok nije izgledna. Rešenje za „Jevrejski problem“ je pronađeno u njihovom istrebljivanju. U tu svrhu je marta 1942. iz Berlina stigao kamion „dušegupka“, vozilo marke Zaurer (Saurer), specijalno adaptirano za usmeravanje izduvnih gasova motora u hermetički zatvoreni tovarni deo kamiona. Nakon što se auspuh priključi na tovarni deo, vožnja od 10 do 15 minuta je bila dovoljna da usmrti 100 ljudi zaključanih u vozilu. U nacističkim dokumentima, vozilo je nazivano "vozilo za uništavanje vaški" (Entlausungswagen).

Prve žrtve su bili pacijenti i osoblje beogradske jevrejske bolnice (u ulici Visokog Stefana na Dorćolu). Oni su pogubljeni 18. i 19. marta 1942, njih preko 800. Nakon što su usmrćeni ugljenmonoksidom, tokom puta kroz Beograd, njihova tela su zakopana u masovnu grobnicu u Jajincima, selu u podnožju Avale, južno od grada. Tamo su srpski zatvorenici vadili leševe iz kamiona i zakopavali ih u prethodno iskopane rake.

Ostali Jevrejski zatočenici logora su doživeli istu sudbinu. Između 19. marta i 10. maja 1942, Gec i Mejer, SS oficiri koji su vozili kamion, usmrtili su na isti način još oko 6.300 Jevreja, vozeći od Sajmišta do Jajinaca i nazad između 65 i 70 puta. Od oko 7.000 Jevreja zatočenih na Sajmištu, preživelo je manje od 50 žena, koje su oslobođene jer su bile udate za Srbe.

Datumi (1942)	Broj Jevreja u logoru
6-15.III	5.150
16-23.III	5.293
26.III-4.IV	4.005
15-24.IV	2.974
25.IV-5.V	1.184

Kamion za ubijanje gasom "dušegupka"

Od ukupno 17.800 Jevreja koliko je živelo u Srbiji i Banatu, ubijeno je njih 14.800 (83,1 %). Ako se ne računaju 1.200 jevrejskih izbeglica koje je rat zatekao u Srbiji, od 16.600 Jevreja, poreklom sa teritorije pod okupacijom Nemaca od aprila 1941, ubijeno je oko 13.600, odnosno 82 %. Oko 6.320, ili 42,5 %, je izgubilo život u Jevrejskom logoru Zemun ili ubrzo nakon odvođenja iz njega.

Po istoričaru Kristoferu Brauningu, ubijanje srpski Jevreja na Sajmištu je „začeće“ šireg plana da se unište evropski Jevreji. Konstruisanje kamiona i njegova upotreba u ubijanju, „nagovestilo je efikasnost i rutinsku hladnokrvnost koje će kasnije biti usavršena u logorima smrti“.

U Jevrejskom logoru Zemun, za menje od dva meseca, nestala je skoro polovina od ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane Srbije. Tako je Srbija postala prva teritorija pod nacističkom okupacijom koja je proglašena za „očišćenu od Jevreja“ (Judenfrei).

Prihvatni logor (Anhaltelager) 1942-1944

Streljanje omladine u logoru Sajmište, od strane nemačkih vojnika, 1943.

Nakon što su i poslednji Jevreji iz logora ubijeni, logor menja svoju namenu i postaje prihvatni logor za političke zatvorenike, ili Anhaltelager. Većina zarobljenika će kasnije biti deportovana na prinudni rad u Norvešku, Nemačku i manje radne logore u centralnoj Srbiji. Sajmište je tako pretvoreno u glavni „distributivni centar“ radne snage iz cele Jugoslavije. Manji broj političkih zatvorenika i partizana su poslati u Mathauzen i Aušvic. Oko 2.900 zatvorenika iz Jasenovca nakon što su proglašeni radno nesposobnima, vrađeni su u Jasenovac, gde su i ubijeni.

Prvi komandant logora je bio SS kapetan Forster, koji je direktno učestvovao u zlostavljanju zatočenika, a ponekad ih je i lično ubijao. Početkom novembra 1942, zamenio ga je SS kapetam Majneke, koji će ostati na dužnosti do februara 1943. godine. Njega će zameniti SS poproručnik Šercinger. Ostaće upamćen kao surov i bezobziran iako je na položaju ostao samo dva meseca. Početkom maja 1943, za komandanta logora je postavljen SS poručnik Beker. On će ostati komandant logora sve do druge polovine maja 1944, osnosno dok se logor nalazio u nemačkim rukama.

Prema istoričaru Milanu Koljaninu, 31.972 zatočenika su prošla kroz logor između maja 1942. i jula 1944. Velika većina su bili Srbi, iz Hrvatske i Bosne, ali je bilo i dugih, Hrvata, Bošnjaka, Grka, Albanaca i Jevreja. Najmanje 10.636 je umrlo u samom logoru i sahranjeno je u grobnicama na Jevrejskom groblju u Zemunu, na Bežaniji, u Jajincima i na nekim drugim lokacijama u blizini logora. To predstavlja trećinu ukupnog broja logoraša za taj period, ili prosečno 13 žrtava dnevno.

Više od 16.500 zatvorenika je dovedeno u logor u toku prvih osam meseci. Oko 14.000 je bilo sa teritorije NDH, a oko 2.800 zatvorenika je bilo dovedeno iz okupirane Srbije. Najviše zatvorenika je dovedeno sa Kozare, zarobljenih prilikom velike nemačke vojne operacije u leto 1942. Od ukupno 2.879 zatočenika dovedenih sa teritorije okupirane Srbije, partizana i njihovih simpatizera je bilo 1.609, a pripadnika četničkog pokreta 1.023. Za kriminal je bilo optuženo 30 zatočenika, a za 247 nije moguće utvrditi razlog hapšenja.

Zarobljeni partizani u logoru Sajmište. Braća Jovanovići iz Kadine luke (Ljig, Valjevo). Dopremljeni su u logor Sajmište 19. maja a odvedeni za Austriju 29. maja 1942. godine.

Uskoro su pristigli i zarobljeni partizani iz Crne Gore i Hercegovine, a zatim i sa područja Like, Korduna i Banije. Ukupno je prema jednom nemačkom izveštaju u junu, julu i avgustu bilo zatvoreno 7.000 partizana. Partizanski ustanici i simpatizeri su u logoru bili kao dopuna kvote za odmazdu u slučaju da je iz logora na Banjici nije bilo u predviđenom broju. Veliki broj njih je streljan u Jajincima.

Prvi veći dolazak četničkih ustanika zabeležen je u novembru i decembru 1942. godine. Iz okoline Čačka, Užice, Požege i Ivanjice pristigla je grupa od 500 uhvaćenih četnika, od kojih je veliki broj bio iz redova četnika Koste Milovanovića Pećanca.

Tokom tih prvih osam meseci, u logoru je umrlo oko 4.250 zatvorenika. Najveća smrtnost je zabeležena u leto 1942, kada je zbog velike koncentracije zatvorenika na malom prostoru i zbog loših sanitarnih uslova, izbila epidemija dizenterije. Samo tokom meseca avgusta, umrlo je 2.266 zatočenika (samo 22. avgusta ih je umrlo 340), a nakon toga još 1.340 u septembru.

Između januara 1943. i jula 1944, dovedeno je u logor još 15.300 zarobljenika, najveći deo iz NDH i iz okupirane Srbije. Nakon kapitulacije Italije u jesen 1943, dovođeni su i zarobljenici iz Crne Gore, Sandžaka i sa Kosova, iz Dalmacije, Italije, Grčke i Albanije. Takođe je dovedeno i 120 Jevreja uhapšeno u Splitu. Oni su u logor stigli 27. oktobra 1943, a streljani u Jajincima tri meseca kasnije.

U januaru 1943. godine stigla je još jedna veća grupa četnika i njihovih pristalica iz Kosova i Metohije i Raške. Najveći dolazak četnika zabeležen je posle operacije „Švarc“ u Crnoj Gori koja je bila u početku uperena protiv četničkog pokreta Draže Mihailovića. Prema depeši koju je general Mihailović uputio vladi u Londonu, u logor Sajmište je došlo 4.000 ljudi posle prve faze operacije „Švarc“, a u logoru je bilo zatočeno ukupno 6.000-7.000 ljudi. U depeši koju je poslao u junu 1943. pomenuo je da se broj zatočenika popeo na 12.000, od kojih je bilo i 1.500 žena. Naravno, u ovaj broj su ulazili i zarobljeni partizani i njihovi simpatizeri iz druge faze operacije „Švarc“ (bitke na Sutjesci). Kao i partizanski zatočenici, i četnički su dopunjavali kvotu za odmazdu.

Od ukupnog borja zatočenika dovedenih u tom periodu, umrlo je njih 6.000, od bolesti, iscrpljenosti, a pogotovu zbog epidemije tifusa u jesen 1943. Premlaćivanja i vešanja u Mađarskom paviljonu su se nastavila, a oko 400 zatvorenika je ubijeno kao odmazda za činove sabotaže protiv Nemaca u Beogradu.

Uslovi u logoru

Zatocenici logora Sajmište u obliznjem radnom logoru na ušcu Save u Dunav.

Logoraši su bili krvnički premlaćivani do smrti od strane stražara, i od strane logorskog obezbeđenja, regrutovanog iz redova zatvorenika. Drugi uzroci smrti su bili iscrpljenost usled besmislenog fizičkog rada i bolesti. Takođe, zatvorenici koji su pokazivali simptome zaraznih bolesti su bili streljani ili premlaćivani da ne bi došlo do proširenja zaraze. Premlaćivanja su vršena u zloglasnom Mađarskom paviljonu, nazvanom „paviljon smrti“.

Iako su većinu zatvorenika činili muškarci, kroz logor je prošlo i 1.500 žena. Većina njih, smeštenih u Češkom paviljonu, ili je bilo oslobođeno, ili je poslato u Nemačku na prinudni rad. U martu 1944, poslednja grupa logorašica je predata srpskim vlastima.

Zatvaranje logora

Prilikom bombardovanja Beograda aprila 1944, Sajmište je direktno pogođeno. Poginulo je između 80 i 120 logoraša. Narednih nedelja, zatvorenici su prebacivani u druge logore, a 17. maja 1944, Nemci predaju upravu logora policijskim snagama NDH. Tokom narednih meseci, logoraši su transportovani u logor u Vinkovcima. 26. jula 1944, Sajmište je zvanično napušteno.

Međutim, dva meseca kasnije, 17. septembra, grupa Jevreja iz Mađarske i Banata, koji su radili prinudno u Borskom rudniku, provela je tri dana na lokaciji napuštenog logora dok su čekali transport u logore smrti u Nemačkoj i Poljskoj. Tako su Jevreji bili prve i poslednje žrtve Sajmišta.

Ipak, većina objekta Sajmišta preživela je rat što svedoče novootkrivene fotografije. Većina njih porušena je naknadno, posle oslobođenja, i time je u velikoj meri zatrto sećanje na Logor.

Sudbina Sajmišta od rata do danas

U posleratnom periodu, u vreme socijalizma, Sajmište je tretirano kao mesto na kome je „tragična borba progresivnog čovečanstva protiv fašizma (...) ostavila svoje tragove“. Prva spomen ploča je podignuta 1974. godine. Identičan natpis nosi i ploča iz 1984, koja se nalazi i danas na niskom temeljnom zidu preostalom od ruševina rumunskog paviljona. Aprila 1995, otkriven je i veliki spomenik stradalim u logoru Sajmište i žrtvama ustaškog logora Jasenovac.

Sajamski paviljoni oštećeni u bombardovanjima i borbama su porušeni. Posle rata, a sigurno do 1946. godine uklonjeni su svih pet jugoslovenskih paviljona, rumunski i paviljoni manjih i većih kompanija koje su izlagale pre rata na Sajmištu (npr. paviljon "Philips" porušen je naknadno). Pošteđeni su čehoslovački, italijanski, mađarski, nemački, turski i Spasićev paviljon, Centralna kula i upravna zgrada. U paviljone su smeštene institucije koje su bile zadužene za izgradnju Novog Beograda, koja je počela 1. aprila 1948. Paviljonima je pretilo rušenje jer se nisu uklapali u viziju nove moderne metropole. Urbanistički planovi iz 1950. i 1987. godine, predviđaju ovaj prostor kao „zeleni pojas“ za „odmor i rekreaciju“.

Godine 1951, paviljoni su pretvoreni u stanove za socijalno ugrožene ili predate na korišćenje Udruženju likovnih umetnika Srbije. Jedno vreme se tu nalazilo i Romsko naselje, izmešteno 1961. pred samit Nesvrstanih. Početkom pedesetih, podignuta su i spomen-obeležja na Bežaniji i na Jevrejskom groblju u Zemunu (treba napomenuti da na Jevrejskom groblju nisu sahranjene jevrejske žrtve, već žrtve prolaznog logora, Anhaltelager-a). U isto vreme je otkrivena i spomen-ploča u Jajincima.

Spomenik žrtvama logora Sajmište, rad vajara Miodraga Popovića

Krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina, postojao je pokušaj, u okviru Sekcije bivših političkih zatvorenika, interniraca i deportiraca za NR Srbiju, koja je funkcionisala u okviru SUBNOR-a, da se prikupe podaci o logorima u Srbiji, pa i o Sajmištu, i da se oni adekvatno obeleže. Decembra 1965, leva obala je proglašena za „Spomen obalu“ na osnovu odluke [Skupštine grada Beograda. Godine 1968, došlo se na ideju da se u bloku 17, koji obuhvata i prostor Sajmišta, izgradi beogradska opera. Projekat propada 1972, kao i konkurs koji je zatim raspisan za uređenje „Spomen obale“. Konačno, na 20. oktobar 1974. godine, otkriveno je prvo spomen-obeležje. Godine 1983, ponovo je pokrenuta ideja o uređenju Sajmišta. Naredne godine, na Dan ustanka 7. jula, otkrivena je druga spomen ploča, sa identičnim tekstom. Prethodna ploča je uklonjena.

Februara 1986, na inicijativu Koordinacionog odbora za očuvanje revolucionarnih tradicija, pokrenuta je još jedna inicijativa za uređenje Spomen-parka u Jajincima i spomen-obeležja logora Sajmište. Namera je bila da se postavi veći spomenik i da se izradi detaljni urbanistički plan prostora Starog sajmišta. Iste godine, odlukom opštine Novi Beograd, 9. maj je proglašen danom logora Sajmište.

Odlučeno je takođe da će na prostoru pored nekadašnjeg logora biti postavljen spomenik visine 22 metra, rad vajara Miodraga Popovića. Njegov rad je osvojio drugu nagradu na konkursu za spomen park u Jajincima, pa je odlučeno da se ovo rešenje iskoristi za Spomen-obeležje na Sajmištu. Spomenik je trebalo da bude otkriven 9. maja 1989. ali će biti postavljen i svečano otkriven sa šest godina zakašnjenja, 22. aprila 1995. godinem na godišnjicu proboja logoraša iz Jasenovca, dan koji se u Srbiji od 1992. obeležava kao Dan žrtava genocida.

Godine 1992, urađen je Detaljni urbanistički plan kompleksa „Staro sajmište“, koji ni do danas nije realizovan. Deset godina kasnije, direktor Muzeja žrtava genocida, Milan Bulajić, predaje Direkciji za građevinsko zemljište predlog uređenja Starog sajmišta, u skladu sa planom iz 1992. Godine 2006, u Narodnom muzeju je održana manifestacija pod imenom „Staro Beogradsko sajmište 3+1: sajmište, stratište, utočište“. Upućen je apel da se Sajmište obnovi, i da mu se vrati izgled iz 1941. Pojedini paviljoni, u najnovije doba primili su u svoju unutrašnjost potpuno neprimerene sadržaje, kao što je to slučaj sa turskim paviljonom, koji je bio logorska mrtvačnica. U ovom objektu danas je - restoran!

Dve godine kasnije, 2008, Opština Novi Beograd donosi odluku da se na mestu logora izgradi Muzej holokausta. Iste godine, u Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu, održana je serija izložbi i radionica posvećenih Sajmištu, pod nazivom „Staro sajmište kao jezgro Novog Beograda“. Okosnicu budućeg uređenja bi trebalo da predtsavlja „memorijalni muzej sa usklađenim kompatibilnim sadržajima okolnih objekata“.

Januara 2009, televizija B92 emituje dokumentarni film iz dva dela „Sajmište, istorija jednog logora“. Prvi deo govori o dva logora, Sajmištu i topovskim šupama, a drugi deo o logoru Sajmište nakon ubijanja Jevreja.

Povezano

• Jevreji u Srbiji
• Holokaust u Srbiji
• Holokaust u NDH
• Propaganda Nedićeve vlade
• Jevreji u Narodnooslobodilačkoj borbi

Literatura

• Istorijski arhiv grada Beograda (svedočanstva preživelih logoraša)
• Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu (nemačka dokumenta, dokumenta Izbegličke Vlade i dokumenta NDH)
• Milan Koljanin, Nemački logor na Sajmištu 1941-1944, Institu za savremenu istoriju, Beograd, 1991.
• Dr Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945, Žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Beograd, 1980.
• Venceslav Glišić, Teror i zločin nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1944, Beograd, 1970.
• Valter Manošek: HOLOKAUST U SRBIJI, Službeni list SRJ, Beograd 2007
• Christopher Browning, Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution, London, 1985.
• Zdenko Levntal, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1957.
• Raul Hilberg, La Destruction des Juifs d’Europe, Gallimard, Paris, 2006.
• Christopher Browning, The Origins of the Final Solution, William Heinemann, London, 2004.
• Istraživački projekat Sajmište Arhivirano 2018-09-01 na Wayback Machine-u

Spoljašnje veze

• Istraživački projekat Sajmište Arhivirano 2018-09-01 na Wayback Machine-u
• „Sajmište - istorija jednog logora“, Dokumentarni film iz dva dela na B92
• „Sajmište logor smrti“, Milan Koljanin, Večernje novosti, feljton, 28. jul - 3. avgust 2008.
• Izveštaj o Sajmištu
• Staro sajmište: Simbol stradanja i rađanja („Večernje novosti“, 14. jun 2012)