Brok

Brok
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Fragment miasta z ratuszem
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	ostrowski
Gmina	Brok
Prawa miejskie	1501–1870, 1922
Burmistrz	Sebastian Oczkowski
Powierzchnia	28,06 km²
Populacja (31.12.2019); • liczba ludności; • gęstość	; 1924; 68,6 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 29
Kod pocztowy	07-306
Tablice rejestracyjne	WOR
	Położenie na mapie Polski Brok
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Brok
	Położenie na mapie powiatu ostrowskiego Brok
	Położenie na mapie gminy Brok Brok
	52°42′00″N 21°51′35″E/52,700000 21,859722
TERC (TERYT)	1416044
SIMC	0966151
	Urząd miejskipl. Kościelny 6; 07-306 Brok
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa
	BIP

Ten artykuł od 2024-07 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Brok – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, w powiecie ostrowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brok.

Uzyskał lokację miejską w 1501 roku, zdegradowany w 1870 roku, ponowne nadanie praw miejskich w 1922 roku^[5]. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie ostrołęckim, obwodzie ostrołęckim województwa płockiego^[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa ostrołęckiego.

Brok leży w dawnej ziemi nurskiej historycznego Mazowsza^[7]. Miasto położone jest w Dolinie Dolnego Bugu, nad rzekami Bug i Brok.

W czasach I Rzeczypospolitej był prywatnym miastem duchownym^[8].

Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 1924 mieszkańców^[4].

Historia

Pierwsza wzmianka o Broku pojawia się w 1203 r. We wczesnym średniowieczu powstała tu osada, na szlaku handlowym łączącym Pomorze z Rusią Kijowską. Osada uzyskała prawa miejskie z nadania biskupa płockiego Wincentego Przerębskiego w 1501 r.

Wiek XVI i XVII,, to okres wyjątkowo pomyślnego rozwoju miasta. W 1578 w ponad 450 domach, w większości murowanych zamieszkiwało około 2700 osób, a ponadto odnotowano 2 piece hutnicze, obecność rzemieślników, rybaków, kupców itp. Brok był portem na Bugu, centrum tzw. „Klucza złotoryjskiego”, ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, miejscem urzędowania Zgromadzenia Bartników oraz Starosty Bartnego, których „obowiązkiem było zawiadywanie barciami całej puszczy biskupiej”. Rozwój Broku trwał aż do 1657, tj. do potopu szwedzkiego.

Miejscowość była letnią siedzibą biskupów diecezji płockiej, którzy wznieśli pałac przy ujściu Turki do Bugu.

W 1854 r. Brok liczył 175 domów. Miasto zamieszkiwało wówczas 1755 osób, w tym 1068 (60,9%) chrześcijan i 687 Żydów (39,1%)^[9].

W połowie XIX wieku prof. Wojciech Jastrzębowski stworzył w pobliskim Feliksowie Zakład Leśno-Praktyczny ze szkołą leśników i leśnym gospodarstwem doświadczalnym. Jednym z uczniów szkoły był Ludomir Benedyktowicz – leśnik, polski malarz, uczestnik powstania styczniowego.

1 marca 1922 roku Brok odzyskał prawa miejskie utracone po powstaniu styczniowym^[10]. W 1935 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Broku, którego działacze wysunęli program rozwoju Broku jako miejscowości letniskowej. Powstały liczne pensjonaty, kwatery prywatne, ratusz, szkoła, przystań wodna, kilka zakładów drobnego przemysłu, sieć elektryczna. Brok stał się znanym i popularnym wśród mieszkańców Warszawy letniskiem. Kwitło życie kulturalne miejscowości: działały amatorskie zespoły artystyczne, teatralne, chór, orkiestra dęta Ochotniczej Straży Pożarnej (komendantem w 1929 był Antoni Rowiński)^[11].

W latach 30. XX wieku w Broku mieszkał wraz z rodziną Tomasz Janiszewski – polski lekarz, minister zdrowia publicznego w rządzie Ignacego Jana Paderewskiego (1919).

Po zakończeniu II wojny światowej zniszczony w 80% Brok dźwigał się do życia przez długi czas. Dopiero w końcu lat 50. zaczął się szybszy rozwój, związany z budową na terenie miejscowości ośrodków wypoczynkowych przez zakłady pracy oraz ożywionym ruchem turystyczno-wypoczynkowym. Ogólnokrajowy kryzys społeczno-gospodarczy, który wystąpił w końcu lat 80. dotknął w szczególny sposób Brok. Zakłady pracy zmuszone były do likwidacji ośrodków wypoczynkowych, a co za tym idzie zaczęło powoli zamierać życie turystyczne na terenie miejscowości.

Architektura

Zabytki

Kościół św. Andrzeja Apostoła – gotycko-renesansowy z lat 1542–1560 projektu Jana Baptysty Wenecjanina. Kościół jest siedzibą parafii św. Andrzeja Apostoła. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Ostrów Mazowiecka – Chrystusa Dobrego Pasterza. Kościół znajduje się na Pętli Wschodniej szlaku krajoznawczego Perły Mazowsza.
Zamek biskupów płockich (w ruinie) – Biskup płocki Henryk Firlej w 1607 roku przy ujściu rzeczki Turki do Bugu rozpoczął budowę letniego pałacu z cechami obronnymi. Przebywali w nim poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski, pisarz Stanisław Łubieński, a nauki pobierał w młodości Michał Korybut Wiśniowiecki. W czasie potopu szwedzkiego zamek uszkodzony w 1657 roku i ponownie na początku XVIII wieku^[12]. Wyremontował go w 1716 roku biskup Ludwik Bartłomiej Załuski. W 1822 roku pałac został odebrany władzom kościelnym, a w 1831 roku spłonął, a wiosną 1910 roku został rozebrany korpus pałacu przez okolicznych chłopów, w związku z czym do dzisiaj zachowały się tylko pozostałości wieży i fundamenty. W latach 1955–1957 wykonano prace zabezpieczające^[13]. W kościele znajduje się marmurowa tablica z 1716 r., która była umieszczona nad wejściem do pałacu, z napisem: „Ante istas fores l Quisquis antea fores / Vidisses inter favillas / hoc palatium, civitatem et villas”.
Cmentarz żydowski z końca XVIII wieku
Ratusz zbudowany w 1 poł. XIX wieku w stylu klasycystycznym i przebudowany w 1929 roku.
Domy z XIX wieku przy Placu Kościelnym (nr 5, nr 11)
Domkowa kapliczka przydrożna z lat 30. XX w. w miejscu pustelni z XIX w.^[14]

Miejsca pamięci

Cmentarz przy przysiece

Na trasie Brok – Poręba znajduje się odrestaurowany w roku 2008 tzw. cmentarzyk przy przesiece. W zbiorowej mogile spoczywają szczątki żołnierzy różnych narodowości poległych w latach 1914–1918. W 2010 r. w ramach programu „Katyń ocalić od zapomnienia” na terenie cmentarza została odsłonięta tablica poświęcona pamięci leśników: por. Juliana Doboszyńskiego, por. Stefana Kowalewskiego, por. Witolda Mackiewicza oraz por. Stanisława Podgórskiego zamordowanych przez NKWD w Charkowie i Katyniu w 1940 roku. Dla uczczenia ich pamięci posadzono również cztery dęby.

Kurhan grzebalny

Kurhan grzebalny zwany dawniej żydowską górką położony jest obok cmentarza żydowskiego. Kiedyś kurhan był znacznie wyższy i znajdował się na nim drewniany tzw. „krzyż choleryczny”. Pochowano w nim około 1500 zmarłych podczas epidemii dżumy (według starszych okolicznych mieszkańców byli to zmarli na cholerę) na przełomie XVII i XVIII wieku. Obecnie na kurhanie ustawione jest pięć krzyży, a przed nim umieszczono tablicę pamiątkową.

Demografia

Tabela przyrostu i odpływu ludności Broku w latach 1827–2021^[15].

Transport

W mieście krzyżuje się droga krajowa nr 50 oraz droga wojewódzka nr 694.

Polityka

Burmistrzowie:

Maciej Jachna (1766, 1769)^[16]
Stanisław Bębenek (2002-2006)
Krystyna Kacpura (2006-2010)^[17]^[18]
Marek Młyński (2010-2024)^[19]
Sebastian Oczkowski (od 2024)^[20]

Ludzie związani z Brokiem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Brokiem‎.

Zobacz też

Synagoga w Broku

Przypisy

↑ Brok, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-07-16] .
↑ KacperK. Jaworowski KacperK., Oficjalne wyniki: gorący pojedynek w Broku. Nowym burmistrzem Sebastian Oczkowski [online], ostrowmaz.com, 8 kwietnia 2024 [dostęp 2024-06-18] (pol.).
↑ Bank Danych Lokalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2015-05-20]. (pol.).
↑ ^a ^b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-09-14] .
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 22–23.
↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 41.
↑ Jędrzej Moraczewski, Emil Kierski: Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane, tom I. Nakładem księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1842, s. 106.
↑ Polska XVI wieku, t. V Mazowsze, Warszawa 1895, s. 38.
↑ Benon Dymek, Z historii Puszczy Białej i Broku, „Rocznik Mazowiecki”, T. 17, 2005, s. 109.
↑ Dz.U. z 1922 r. nr 12, poz. 107.
↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-02] .
↑ PiotrP. Lasek PiotrP., Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2023 [dostęp 2023-12-21] .
↑ Kazimierski, Józef. „Renesansowy pałac w Broku (historia i problemy rekonstrukcji)”, [w:] Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 250–283. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.
↑ Michał Zalewski: Kapliczka domkowa w Puszczy Białej koło Broku. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne, 2009. [dostęp 2020-05-10].
↑ Brok w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-08] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ PARAFIA BROK. KSIĘGA OCHRZCZONYCH 1766–1772, s. 5 i 21.
↑ Zmiana władzy w Broku [online], Tygodnik Ostrołęcki, 8 grudnia 2006 [dostęp 2019-05-31] (pol.).
↑ Najciekawsze wybory jeszcze przed nami. Ekscytujące pojedynki rozegrane zostaną w Ostrowi, Andrzejewie, Broku i Bogutach [online], Tygodnik Ostrołęcki, 22 listopada 2010 [dostęp 2019-05-31] (pol.).
↑ Nowym burmistrzem w Broku został Marek Młyński. Pokonał Agnieszkę Wójcicką [online], Tygodnik Ostrołęcki, 5 grudnia 2010 [dostęp 2019-05-31] (pol.).
↑ KacperK. Jaworowski KacperK., Oficjalne wyniki: gorący pojedynek w Broku. Nowym burmistrzem Sebastian Oczkowski [online], ostrowmaz.com, 8 kwietnia 2024 [dostęp 2024-06-18] (pol.).

Linki zewnętrzne

Strona o mieście Brok. miasto-brok.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-08-30)].
Historia Żydów w Broku na portalu Wirtualny Sztetl
Strona kościoła i parafii
Brok, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 376 .

[1] Brok, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-07-16] .

[2] KacperK. Jaworowski KacperK., Oficjalne wyniki: gorący pojedynek w Broku. Nowym burmistrzem Sebastian Oczkowski [online], ostrowmaz.com, 8 kwietnia 2024 [dostęp 2024-06-18] (pol.).

[gus-3] Bank Danych Lokalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2015-05-20]. (pol.).

[populacja2019-4] Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-09-14] .

[5] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 22–23.

[6] Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 41.

[7] Jędrzej Moraczewski, Emil Kierski: Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane, tom I. Nakładem księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1842, s. 106.

[8] Polska XVI wieku, t. V Mazowsze, Warszawa 1895, s. 38.

[9] Benon Dymek, Z historii Puszczy Białej i Broku, „Rocznik Mazowiecki”, T. 17, 2005, s. 109.

[10] Dz.U. z 1922 r. nr 12, poz. 107.

[11] The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-02] .

[12] PiotrP. Lasek PiotrP., Nowe spojrzenie na pałac biskupów płockich w Broku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2023 [dostęp 2023-12-21] .

[13] Kazimierski, Józef. „Renesansowy pałac w Broku (historia i problemy rekonstrukcji)”, [w:] Brok i Puszcza Biała. Przeszłość, środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, redakcja Józef Kazimierski, 250–283. Ciechanów: Towarzystwo Przyjaciół Broku, Urząd Wojewódzki w Ostrołęce, Urząd Miasta i Gminy Brok, 1989.

[14] Michał Zalewski: Kapliczka domkowa w Puszczy Białej koło Broku. Kapliczki, krzyże i figury przydrożne, 2009. [dostęp 2020-05-10].

[populacja-15] Brok w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-08] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[16] PARAFIA BROK. KSIĘGA OCHRZCZONYCH 1766–1772, s. 5 i 21.

[17] Zmiana władzy w Broku [online], Tygodnik Ostrołęcki, 8 grudnia 2006 [dostęp 2019-05-31] (pol.).

[18] Najciekawsze wybory jeszcze przed nami. Ekscytujące pojedynki rozegrane zostaną w Ostrowi, Andrzejewie, Broku i Bogutach [online], Tygodnik Ostrołęcki, 22 listopada 2010 [dostęp 2019-05-31] (pol.).

[19] Nowym burmistrzem w Broku został Marek Młyński. Pokonał Agnieszkę Wójcicką [online], Tygodnik Ostrołęcki, 5 grudnia 2010 [dostęp 2019-05-31] (pol.).

[20] KacperK. Jaworowski KacperK., Oficjalne wyniki: gorący pojedynek w Broku. Nowym burmistrzem Sebastian Oczkowski [online], ostrowmaz.com, 8 kwietnia 2024 [dostęp 2024-06-18] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Na prawach powiatu	Ostrołęka Płock Radom Siedlce Warszawa
Powiatowe	Białobrzegi Ciechanów Garwolin Gostynin Grodzisk Mazowiecki Grójec Kozienice Legionowo Lipsko Łosice Maków Mazowiecki Mińsk Mazowiecki Mława Nowy Dwór Mazowiecki Ostrów Mazowiecka Ożarów Mazowiecki Otwock Piaseczno Płońsk Pruszków Przasnysz Przysucha Pułtusk Sierpc Sochaczew Sokołów Podlaski Szydłowiec Węgrów Wołomin Wyszków Zwoleń Żuromin Żyrardów
Gminne	Bieżuń Błonie Bodzanów Brok Brwinów Cegłów Chorzele Ciepielów Czerwińsk nad Wisłą Dobre Drobin Gąbin Gielniów Glinojeck Głowaczów Góra Kalwaria Halinów Iłża Jadów Jastrząb Jedlnia-Letnisko Józefów Kałuszyn Karczew Kobyłka Konstancin-Jeziorna Kosów Lacki Latowicz Lubowidz Łaskarzew Łochów Łomianki Maciejowice Magnuszew Marki Milanówek Mogielnica Mordy Mrozy Mszczonów Myszyniec Nowe Miasto Nowe Miasto nad Pilicą Odrzywół Osieck Piastów Pilawa Pionki Podkowa Leśna Przytyk Raciąż Radzymin Różan Sanniki Serock Siennica Sienno Skaryszew Sochocin Solec nad Wisłą Sulejówek Tarczyn Tłuszcz Warka Wiskitki Wyszogród Wyśmierzyce Zakroczym Ząbki Zielonka Żelechów

Części miasta wg TERYT	Brzostowa Czuraj Ludwinowo Łysa Góra Nakły Podducze Przychód Stare Miasto Zamoście Zarycze Żurawieniec
Inne	Brok Poduchowny Brok-Folwark Tartowizna

Miasto	Brok
Wsie	Bojany Kaczkowo Nowe Kaczkowo Stare Laskowizna Puzdrowizna
Osada	Bojany
Osady leśne	Antonowo Bojany Dybki Jeleni Dół Nagoszewo Nowiny Puzdrowizna (SIMC 0507093) Puzdrowizna (SIMC 1057338) Turka (SIMC 0507101) Turka (SIMC 0507118) Żurawieniec
Części miasta	Brzostowa Czuraj Ludwinowo Łysa Góra Nakły Podducze Przychód Stare Miasto Zamoście Zarycze Żurawieniec
Części wsi	Feliksowo Morgi Ruda

Miasta	Brok Ostrów Mazowiecka
Gminy miejskie	Ostrów Mazowiecka
Gminy miejsko-wiejskie	Brok
Gminy wiejskie	Andrzejewo Boguty-Pianki Małkinia Górna Nur Ostrów Mazowiecka Stary Lubotyń Szulborze Wielkie Wąsewo Zaręby Kościelne

Przynależność wojewódzka	gubernia łomżyńska (1867–1915) woj. białostockie (II RP) (1919–39) woj. warszawskie (II RP) (1939) woj. warszawskie (1945–75)
Miasta	Andrzejewo (do 1870) Brok (do 1870 i od 1922) Czyżew (do 1870) Nur (do 1870) Ostrów (Mazowiecka)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Andrzejewo (od 1973) Boguty(-Pianki) (od 191?) Brańszczyk (do 1954) Brok (od 1973) Długosiodło (do 1954) Dmochy-Glinki (do 1927 →) Jasienica (do 1954) Kamieńczyk Wielki (do 191?) Komorowo (do 1868 i 1874–1954) Lubiejewo (1868–1874) Małkinia Górna (od 1973) Nagoszewo (do 1868) Nur (od 1870) Orło (1868–1954) Ostrów Mazowiecka (od 1973) Paproć Duża (1868–77) Poręba (1868–1954) Stary Lubotyń (od 1973) Szulborze-Koty (do 1954) Warchoły (do 1954) Wąsewo (1868–1874 i od 1973) Zaręby (Kościelne)
Gromady (1954–72)	Andrzejewo (1954–72) Białebłoto-Kobyla (1954–55 →) Białe Szczepanowice (1954–59) Biel (1954–59) Blochy (1954–55 →) Boguty-Pianki (1954–72) Bosewo Stare (1954–55 →) Brańszczyk (1954–55 →) Budy Nowe (1954–55 →) Chrzczanka Włościańska (1954–55 →) Dalekie (1954–55 →) Daniłowo (1954–59) Długosiodło (1954–55 →) Drewnowo-Gołyń (1959–68) Dybki (1954–59) Glina (1954–58) Gniazdowo (← 1957–59) Godlewo Wielkie (1954–61) Godlewo-Gorzejewo (1954–59) Grądy (1954–59) Jasienica (1954–72) Jelonki (1954–72) Kalinowo (1954–68) Komorowo (1954–72) Kutyłowo-Perysie (1954–59) Lubotyń Stary / Stary Lubotyń (← 1957–72) Małkinia Górna (1954–72) Nagoszewo (1954–72) Nur (1954–72) Ołowskie (1954–59) Orło (1954–72) Paproć Duża (1954–56 →) Podbiele (← 1957–59) Poręba-Kocęby (1954–72) Prosienica (1954–59) Przedświt (1954–59) Przeździecko-Mroczki (1954–56 →) Rostki Wielkie (1954–59) Ruskołęki Stare (1954–59) Sielc (1954–59) Skarżyn Stary (1954–56 →) Sulęcin Szlachecki (1954–61) Szulborze Wielkie (1954–72) Trzcianka (1954–55 →) ~~Turobin Stary~~(←~~1958~~) Tymianki-Okunie (1954–57) Wąsewo (1954–72) Zakrzewo-Kopijki (1954–59) Zaręby-Bolędy (1954–56 → (i ←~~1959~~)) Zaręby Kościelne (1954–72) Zuzela (1954–68)