Sedam neprijateljskih ofanziva

Jugoslovenski plakat pobede sa alternativnim spiskom sedam velikih ofanziva: 1) Užice, 2) Igman, 3) Kozara, 4) Neretva, 5) Sutjeska, 6) Drvar, 7) Beograd-Trst

Sedam neprijateljskih ofanziva je koncept periodizacije narodnooslobodilačke borbe na osnovu sedam najvažnijih okupatorskih ofanziva protiv jugoslovenskih partizana. Ofanziva kao širi pojam često obuhvata nekoliko vezanih osovinskih operacija.

Ova periodizacija je široko korištena u istoriografiji i popularnoj kulturi socijalističke Jugoslavije. Neki veruju da ju je smislio Tito, koji je tumačenjem narodnooslobodilačke borbe kroz prizmu „sedam neprijateljskih ofanziva” stavio u fokus partizanske jedinice pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba, ističući svoju ulogu. Na taj način su izostavljene mnoge velike i bitne osovinske operacije protiv partizana u drugim krajevima.

Skoro sve neprijateljske ofanzive završavale su se, za neprijatelja, delimičnim uspesima, tj. ponovnim ovladavanjem određenim teritorijama. Pri tome, partizanske jedinice trpele su manje ili veće gubitke, ali su uspevale da glavninu svojih snaga izvuku i nastave dalja dejstva. Samo u toku četvrte i pete ofanzive, u bitkama na Neretvi i Sutjesci, okupator je uspeo da jedinicama NOVJ nametne kritične situacije.

Narativ o „sedam neprijateljskih ofanziva” usmerio je fokus pisanja istorije, usled čega se tumačenje etapa rata svodilo na navođenje redoslijeda i datuma „neprijateljskih ofanziva”. I danas se u mnogim istorijskim publikacijama može videti uticaj tog narativa.

Tokom nekih neprijateljskih ofanziva došlo je do velike bitke po kojima su upamćene (bitka na Neretvi, bitka na Sutjesci), neke se pamte po velikim naporima (npr. Igmanski marš), dok se neke pamte samo po rednom broju (npr. Treća i Šesta).

Nastanak periodizacije

Neprijateljska dejstva koja su imala za cilj uništenje naših jedinica i čišćenje određenih užih teritorija (područja) nazivana su u toku rata, u vojsci i u narodu, »neprijateljske ofanzive«, označavajući ih bliže teritorijom prema kojoj su ona bila usmerena (ofanziva na Kordunu, Baniji, u Sloveniji, na Kozari, u Dalmaciji itd.). Za ciklus neprijateljskih dejstava koja su imala za cilj uništenje naših glavnih snaga i vrhovnog rukovodstva ustanka, počev sa ofanzivom u Srbiji pa zaključno sa bitkom na Sutjesci, još u vreme rata, a i u posleratnoj literaturi, odomaćio se naziv »neprijateljska ofanziva«, označavajući ih, pobliže, njihovim redosledom (prva, druga, treća itd. neprijateljska ofanziva).

– Rudolf Primorac

Prema sećanju učesnika narodnooslobodilačke borbe, izraz »neprijateljske ofanzive« korišten je u vojsci i narodu da označi veća dejstva neprijatelja. Kako su se velike ofanzive neprijatelja protiv partizanske glavnine nizale, tako je došlo i do njihovog brojanja i periodizacije.

Neki savremeni autori porijeklo izraza „sedam neprijateljskih ofanziva” pripisuju Titu ili njegovom okruženju. Tito je u tekstovima iz 1941. i 1942. najčešće opisivao razvoj rata po regijama Jugoslavije. U Biltenu Vrhovnog štaba NOVJ-a aprila 1943. bitka na Neretvi je označena kao „velika neprijateljska ofanziva”. U ljeto 1943. godine prvi put se pojavljuje periodizacija „pet ofanziva”. Već u avgustovskom izdanju Biltena Titov uvodni članak nazvan je „Peta neprijateljska ofanziva”. Ovdje se bitka na Neretvi smatra četvrtom, a bitka na Sutjesci petom ofanzivom. Takođe, u svom govoru na drugom zasjedanju AVNOJ-a krajem 1943. godine, Tito prethodni tok rata već deli u četiri etape. Šestu i sedmu ofanzivu opisao je general Arso Jovanović u člancima objavljenim 1944. odmah nakon ovih vojnih operacija.

Na plakatu objavljenom krajem rata, desant na Drvar se navodi kao šesta ofanziva, a sedma su završne operacije. U Istorijskom atlasu JNA, objavljenom 1952. godine, nabrojano je samo šest neprijateljskih ofanziva, dok se desant na Drvar naziva imenom operacije i ne pominje pod rednim brojem.

Neprijateljske ofanzive

I ofanziva: protiv ustanka u Srbiji

Partizani i četnici vode njemačke zarobljenike kroz Užice.

„Prva neprijateljska ofanziva” je opšta ofanziva njemačkih trupa, od septembra do decembra 1941. godine, protiv teritorije koju su partizani i četnici oslobodili u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, s centrom u Užicu. Obuhvatila je niz uzastopnih vojnih operacija, objedinjenih jednim planom. Po definiciji jugoslovenskih istoričara, prva etapa ove ofanzive je operacija Mačva, a druga (završna) etapa operacija Užice, sprovedena je od 25. novembra do 4. decembra 1941. godine.

Ovom ofanzivom njemačke trupe su ugušile ustanak u Srbiji, ustanici su poraženi, pri čemu su pretrpjeli velike gubitke, a na teritoriji Užičke republike je ponovo uspostavljen okupacioni režim. Borbe su završene povlačenjem preostalih partizanskih odreda u Sandžak, a zatim u istočnu Bosnu.

Svojevremeno, jugoslovenski vojni istoričar Mladenko Colić primjetio je da je ova ofanziva druga velika „neprijateljska operacija” izvedena u Jugoslaviji. Prva je bila italijanska ofanziva za gušenje ustanka u Crnoj Gori, koja je trajala od 18. jula do 15. avgusta 1941. godine.

II ofanziva: protiv ustanka u istočnoj Bosni (Igmanski marš)

Druga ofanziva obuhvata njemačke protivpartizanske operacije „Jugoistočna Hrvatska” i „Ozren”, u jugoslovenskoj istoriografiji poznate kao „Romanijsko-birčanska” i „Druga ozrenska”, koje su vođene zajedno sa ustaško-domobranskim snaga Nezavisne Države Hrvatske na teritoriji istočne Bosne protiv 1. proleterske udarne brigade i tri partizanska odreda na čelu sa Vrhovnim štabom NOVJ-a, kao i Ozrenskim partizanskim odredom od 15. januara do 3. februara 1942. godine. Operacije su se uglavnom završile neuspješno. Partizani su uspjeli izbjeći uništenje ili zarobljavanje, djelimično se povlačeći izvan zone dejstava, a dijelom se krijući na teško pristupačnim terenima daleko od važnih linija komunikacije. Izbjegavajući sukobe sa neprijateljem, 1. proleterska brigada izvršila je legendarni noćni izlazak iz okruženja po zimskoj hladnoći, poznat kao Igmanski marš.

III ofanziva: protiv Fočanske republike

Nema jedinstvenog shvatanja kada je počela i šta je obuhvatala treća neprijateljska ofanziva. Prema Istorijskom atlasu JNA, trajala je od 20. aprila do sredine juna 1942. godine, dok je prema Hronologiji NOR počela 31. marta i trajala preko dva meseca. Ponekad treća ofanziva obuhvata i bitku na Kozari, od 10. jun - 15. jula 1942.

Treća ofanziva obuhvata više operacija njemačkih, italijanskih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga protiv partizana, od kojih je glavni ciklus operacija kodnog naziva „Trio”. Borbe su vođene u istočnoj Bosni, Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini od druge polovine aprila do sredine juna 1942. godine. Operacija Trio bila je prva zajednička protivpartizanska operacija velikih razmjera njemačkih i italijanskih snaga. Ofanziva je završena osovinskih uspjehom: teritorija koju su partizani oslobodili je zauzeta, a partizanskim jedinicama su nanijeti značajni gubici. Istovremeno, glavni cilj operacije — uništenje partizana i Vrhovnog štaba — nije postignut, a glavnina partizanskih snaga od oko 5.000 ljudi povukle su se na Zelengoru.

IV ofanziva: protiv Bihaćke republike (Bitka na Neretvi)

Borci 2. proleterske brigade prelaze srušeni most na Neretvi, početkom marta 1943. godine.

Pošto su se prve tri ofanzive uglavnom svele na potiskivanje partizanskih snaga sa teritorija, i na kraju bile potpuno kompromitovane prodorom Udarne grupe brigada u zapadnu Bosnu, okupator je bio prisiljen da preduzima drugačije mere.

Četvrta ofanziva označava veliku operaciju njemačkih, italijanskih, četničkih i ustaško-domobranskih snaga pod kodnim nazivom „Vajs”, radi konačnog uništenja partizana. Operacija Weiss je vođena u periodu januar—mart 1943. na teritoriji Bosne i Hercegovine. Prva faza ciklusa operacija — „Vajs-1” — iako je završen eliminacijom Bihaćke republike, koja se nalazila na teritoriji NDH, ipak nije donijela zapažene rezultate u borbi protiv partizana. Tokom druge faze — „Vajs-2” — između partizana i osovinskih snaga, kao i četnika koji su bili osovinskoj strani, vodile su se žestoke borbe u dolini rijeke Rame i Neretve, koje su poznate kao bitka na Neretvi ili „Bitka za ranjenike”. Nakon toga partizanska glavnina se probila iz obruča, nanijevši četnicima težak vojni i politički poraz od koje se do kraja rata nisu mogli oporaviti.

U jugoslovenskoj istoriografiji, četvrta neprijateljska ofanziva često ubuhvata i protivofanzivu NOVJ po završetku osovinske operacije, pa traje od 20. januara do kraja aprila 1942. godine. U tom produženom obliku ona uključuje prodor NOVJ u Hercegovinu, bitku na Drini i prodor NOVJ u Crnu Goru aprila 1943.

V ofanziva: protiv savezničkog iskrcavanje (Bitka na Sutjesci)

Komandant 1. proleterske brigade Danilo Lekić govori borcima uoči proboja na Sutjesci, juna 1943. godine.

Peta ofanziva ili operacija „Švarc ”u istoriografiji je poznatija kao bitka na Sutjesci. Bitka je trajala od 15. maja do 15. juna 1943. i bila je najveća i najkrvavija partizanska bitka Drugog svjetskog rata. Ni ranije ni kasnije Narodnooslobodilačka vojska nije bila u tako teškoj situaciji - ova operacije je predstavljala vrhunac nemačkih napora i rešenosti da narodnooslobodilačkoj vojsci zada odlučujući udarac.

Partizanska glavnina je, uprkos velikim gubicima, uspjela da se probije iz okruženja, čime je poremećen njemački plan za njeno uništenje.

Neuspehom Pete neprijateljske ofanzive ozakonjen je, da tako kažem, i novi odnos naših i neprijateljskih snaga i mogućnosti. To je bio poslednji pokušaj opkoljavanja i uništenja Udarne grupe divizija zajedno sa Vrhovnim štabom.

– Koča Popović

VI ofanziva: protiv ustanka nakon kapitulacije Italije

S kapitulacijom Italije nastupila je prekretnica u ratu u Jugoslaviji - otišle su velike mase okupatorskih snaga, veći deo italijanskih divizija je i razoružan, a uporedno je ojačala Narodnooslobodilačka vojska i stekla mogućnost odbrane većih teritorija. Nakon toga, Vermaht više nije pokušavao operacije okruženja i uništenja NOVJ. Šesta neprijateljska ofanziva, premda od velikog značaja za obe strane, ipak ima ograničene ciljeve i predstavlja reakciju Nemaca radi zauzimanja i obezbeđenja jadranske obale, zaleđa i komunikacija.

Šesta ofanziva je bila ciklus njemačkih ofanzivnih operacija s ciljem uspostavljanja kontrole nad teritorijama bivše italijanske zone, sada pod kontrolom partizana. Nemačke operacije od sredine septembra 1943. do januara 1944. godine izvođene su duž jadranske obale, na području Slovenije i slovenačkog primorja, a zatim na Kordunu, Baniji, u Lici, Sandžaku, istočnoj i srednjoj Bosni i Bosanskoj krajini. Uprkos žestokom otporu partizana, njemačke trupe su utvrdile položaje u priobalnom položaju. Istovremeno, nisu uspjele uništiti nijednu veću partizansku jedinicu, korjenito promijeniti stanje u svoju korist, niti otkloniti prijetnju proboja partizanskih snaga u Srbiju.

U jugoslovenskoj istoriografiji, šesta neprijateljska ofanziva nema jasno određenje. Obično se navodi da traje od polovine septembra 1943. do januara 1944. godine, te obuhvata borbe neposredno nakon kapitulacije Italije u Jugoslaviji. Po drugoj periodizaciji, Zimske operacije 1943/44. u centralnom delu Jugoslavije traju od početka decembra 1943. do sredine februara 1944. godine i samo se donekle preklapaju sa šestom ofenzivom.

Nemačka dejstva su izvođena po različitim planovima, prema različitim teritorijama, u različito vreme i sa različitim rezultatima i, kao takva, ne predstavljaju jedinstvenu operaciju.

VII ofanziva: protiv Titovog štaba (Desant na Drvar)

Desant na Drvar, maja 1944. godine.

Sedma neprijateljska ofanziva označava niz odvojenih njemačkih operacija, od početka aprila do kraja juna 1944. godine, sa ciljem uništenja pojedinih jedinica NOVJ i ovladavanja teritorijama koje one drže. Sedmu ofanzivu je prvi opisao načelnik Vrhovnog štaba NOVJ Arso Jovanović, podelivši je u tri etape:

• I etapa obuhvata srpsko-makedonski i slovenačko-istarski sektor.
• II etapa obuhvata njemačke operacije u:
  • Crnoj Gori, Sandžaku, Hercegovini i istočnoj Bosni (drinsko-zetski sektor) i
  • Lici, Baniji, Kordunu, Zagorju, Slavoniji i Sremu (savsko-kupski sektor).
• III etapa odvijala se u srednjoj i zapadnoj Bosni i Dalmaciji (krajiško-dinarski sektor), a počela je 25. maja njemačkim vazdušnim desantom na Vrhovni štab NOVJ-a u Drvaru.

Desant na Drvar je bila kombinovana vazdušno-desantna i kopnena ofanziva pripadnika njemačke 2. oklopne armije pod kodnim nazivom „Konjićev skok”. Svrha operacije bila je uništenje Vrhovnog štaba NOVJ-a, kao i institucija NOPJ-a i savezničkih vojnih misija pri pokretu. Uprkos mjerama njemačke komande, pokušaji da se eliminiše Vrhovni štab i spriječi prodor velikih snaga NOVJ-a u Srbiju na kraju su ostali bezuspješni.

Karakteristike

Koncept "sedam neprijateljskih ofanziva" ima sledeće karakteristike:

• samo osovinske operacije: Periodizacija uključuje samo osovinske operacije protiv partizana (gušenje ustanka u Srbiji, gušenje ustanka u istočnoj Bosni), ali ne i prethodne uspehe partizana (ustanak u Srbiji, ustanak u istočnoj Bosni) protiv kojih su pokrenute. Zato se stvara utisak konstantnog partizanskog bežanja i pasivnosti.
• samo operacije koje uključuju Nemce: U periodizaciju su ušle samo operacije u kojima su učestvovali, odnosno uglavnom ih vodili Nemci, dok su ofanzive NDH, Italijana, Bugara i drugih aktera izostavljane iz kratkog pregleda.
• samo operacije koje uključuju partizane. Iako periodizacija uključuje operacije vođene protiv partizana i četnika zajedno (npr. druga i peta ofanziva), iz periodizacije su izostavljene nemačke operacije koje su vođene samo protiv četnika.
• samo operacije protiv Vrhovnog štaba: Periodizacija sadrži samo operacije vršene u onim oblastima gde se trenutno nalazio Vrhovni štab, odnosno partizanski vođa Tito. Druge velike i poznate osovinske operacije poput bitke na Kozari su izostavljene iz pregleda.
• samo operacije na srpskohrvatskom govornom području. U periodizaciju nisu ušle operacije vođene protiv partizana u Sloveniji, Makedoniji i drugim krajevima.
• nepreciznost. Često nema jedinstvene definicije oko vremena i mesta ofanzive, odnosno kada je ofanziva počela, koje sve osovinske operacije obuhvata i koliko je trajala.

Tumačenja

Prve tri neprijateljske ofanzive su, zahvaljujući dejstvima NOVJ i greškama neprijatelja, rezultirale samo potiskivanjem partizanskih snaga. Tek tokom četvrte i pete ofanzive, u bitkama na Neretvi i Sutjesci, neprijatelj je uspeo da snage NOVJ dovede u kritične situacije, koje su, iako su zahtevale ogromne napore i dovele do velikih gubitaka, ipak uspešno savladane. Već šesta neprijateljska ofanziva, iako od velikog značaja za obe strane, imala je samo ograničene ciljeve posedanja i osiguranja jadranske obale.

Neprijateljske ofanzive kao partizanske pobjede

Partizanski vođa Tito je sa glavninom snaga uspeo da se izvuče iz svake neprijateljske ofanzive.

Tito je „neprijateljske ofanzive” opisao živim jezikom, posebno u članku „Borba naroda porobljene Jugoslavije”. U njegovom tekstu, sve „ofanzivne akcije neprijatelja” na ovaj ili onaj način pretvorile su se u partizansku pobjedu. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke ili nije uspio da uništi partizanske odrede. Čak i ako su se partizani povukli, to je stvorilo uslove za jačanje narodnooslobodilačkog pokreta.

Slično tumačenje neprijateljskih ofanziva u Jugoslaviji kao partizanskih pobeda daju i neki strani autori. Fitzroy MacLean takođe ocenjuje da su partizani "svaki put uspevali da se izvuku, nestanu i da se opet pojave na drugome mestu, napadajući neprijatelja", zaključujući da su "sve ove ofanzive propale":

Još mnogo pre saveznika, Nemci i Italijani su shvatili da partizani predstavljaju vojni činilac od prvorazrednog značaja, pred kojim je savremena armija u mnogo čemu bespomoćna. U toku tri godine, oni su protiv njih poveli ne manje od sedam ofanziva širokih razmera, od kojih je svaka angažovala više od po deset divizija sa svim podržavajućim rodovima vojske. Jednom ili dvaput veće snage partizana nalazile su se blizu opkoljavanja i istrebljenja. Neprijateljeva avijacija, protiv koje nisu imali nikakve zaštite, igrala je ovde značajnu ulogu otkrivajući njihove položaje i vezujući ih dok bi pristigle jedinice kopnene vojske da se obračunaju sa njima. Ali, svaki put su uspevali da se izvuku, nestanu i da se opet pojave na drugome mestu, napadajući neprijatelja tamo gde je najmanje očekivao. Za vreme svake od ovih ofanziva, obimna pomeranja trupa izlagala su neprijatelja, više no ikad ranije, napadima i zasedama partizana. Zbog toga su sve ove ofanzive propale a partizani, iako iznureni, gladni i loše opremljeni, nastavili su neometano sa svojim otporom.

– Fitzroy MacLean

Britanski istoričar Basil Davidson deli slično tumačenje, navodeći da je "u prirodi partizanskog otpora" da ga neprijateljske operacije moraju ili u potpunosti uništiti ili učiniti jačim. Stoga on zaključuje da su iz svih ovih ofanziva "partizanske brigade i divizije izlazile jače u iskustvu i naoružanju nego što su bile prije":

U prirodi je partizanskog otpora da ga neprijateljske operacije moraju ili u potpunosti uništiti ili ga ostaviti potencijalno jačim nego prije. To je pokazano uzastopce svakom od prethodnih pet ofanziva iz kojih su, jedna za drugom, partizanske brigade i divizije izlazile jače u iskustvu i naoružanju nego što su bile prije, uz potporu stanovništva koje je uvidjelo da nema alternative otporu, osim smrti, zatvora, ili gladi. Tu ne može biti nikakvih polovičnih mjera; Nijemci nisu ostavljali ništa iza sebe, sem traga propasti. Ono što bi u drugim okolnostima možda moglo ostati čisto ideološki rat, kako su reakcionari u inozemstvu govorili da jeste (a njemačka propaganda je učinila sve da ih podrži), postao je rat za nacionalni opstanak. Sasvim jasno je bilo da nema mjesta za provincijalizam; Srbi i Hrvati i Slovenci, Makedonci, Bosanci, hrišćani i muslimani, pravoslavci i katolici, njihove razlike su potonule u čistom očaju da se ostane živ.

– Basil Davidson

Kritike

Tumačenje ratnih zbivanja kroz prizmu „sedam neprijateljskih ofanziva” postavilo je u centar događaja partizanske jedinice pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba. Krnji pogled na tok rata u Jugoslaviji, u skladu sa konceptom „sedam ofanziva”, davao je prioritet događajima u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori, dok je borbi u drugim dijelovima zemlje data sporedna uloga i ogledala se u kratkoj naraciji. Konstrukcija „sedam ofanziva” brzo je ušla u popularne publikacije, istorijske knjige i nastavni plan i program. U isto vrijeme, još 1940-ih i naročito 1950-ih godina, kada su se pojavili mnogi vojni memoari, takvo tumačenje istorije postalo je predmet čestih žalbi i nezadovoljstva, kako od strane visokih partijskih funkcionera, tako i od predstavnika vlasti, pošto je potisnulo mnoge procese i ratne događaje u drugim dijelovima Jugoslavije. S tim u vezi, tumačenje „sedam ofanziva” postepeno se svodilo na suvo nabrajanje redoslijeda događaja, datuma i „neprijateljskih ofanziva”.

Neki autori smatraju da se tragovi "titovskog narativa" o sedam neprijateljskih ofanziva mogu pratiti u mnogim tekstovima i naučnim radovima. Kao tipičan primjer navode srpski udžbenik istorije objavljen 2005, gdje je priča o ratu još uvijek strukturirana po redoslijedu „neprijateljskih ofanziva”.

Kulturne reference

U kulturi SFRJ je izraz sedam ofanziva često korišten kao sinonim za sve nedaće, odnosno napore koje su partizani morali podnijeti kako bi na kraju izvojevali pobjedu u ratu.

„Osma ofanziva” je roman Branka Ćopića, izdat 1964, po kojem je TV Sarajevo, snimila 1979. godine, istoimenu seriju. Roman i serija su za temu imali probleme poratne obnove i izgradnje socijalističkog sistema.

Povezano

• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu

Literatura

• Koren, Snježana (2013). „Drugi svjetski rat u člancima i govorima Josipa Broza Tita (1940.—1948)”. u: Roksandić, Drago; Cvijović Javorina, Ivana (hr). Intelektualci i rat 1939.-1947: zbornik radova s Međunarodnog skupa Desničini susreti 2012... dio 1, 2. Filozofski fakultet Sveučilišta, Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije. ISBN 978-953-175-483-5. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Nikiforov, K. V., ur. (2011) (ru). Юgoslaviя v XX veke: očerki političeskoй istorii. Indrik. ISBN 978-5-91674-121-6. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Terzić, Velimir; Hotić, Mesud (1957) (sr). Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945. Vojni istoriski institut JNA. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Colić, Mladenko (1988) (sr). Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu 1941-1945. Vojnoistorijski institut. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Trifković, Gaj (2016). „Od „bandita“ do „Jugoslovenske armije“: partizanski rat 1941–1945.” (sh). yuhistorija.com. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Schmider, Klaus (2002) (de). Partisanenkrieg in Jugoslawien 1941-1944. Mittler. ISBN 978-3-8132-0794-1. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Brajović, Petar; Andrić, Milan (1964) (sh). Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, 1941-1945. Beograd: Vojnoistorijski Institut. 
• (sh) Istoriski atlas oslobodilačkog rata naroda Jugoslavije, 1941-1945. Vojnoistorijski institut JNA. 1952. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Jovanović, Arso (1944) (sr). Šesta i sedma neprijateljska ofanziva. Izd. Nove Jugoslavije. Pristupljeno 20. 10. 2021. 
• Tito, Josip Broz (1944) (en). Borba naroda porobljene Jugoslavije. Izdanje Nove Jugoslavije. Pristupljeno 20. 10. 2021.