17 Wielkopolska Dywizja Piechoty

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty

3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Wielkopolska
Dowódcy
Pierwszy	gen. ppor. Wincenty Odyniec
Ostatni	płk. dypl. Mieczysław Mozdyniewicz
Działania zbrojne
Powstanie wielkopolskie wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Budsławiem (4 VI 1920) bitwa nad Dołhem (4 VII 1920) bitwa nad Wkrą (14–18 VIII 1920) bitwa pod Przemiarowem (19 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939) bój pod Górą Świętej Małgorzaty (9–10 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Gniezno
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Dowództwo Główne Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim 5 Armia Okręg Korpusu Nr VIII Ministerstwo Spraw Wojskowych Armia „Poznań” Grupa Operacyjna „Koło”
Skład	68 pułk Piechoty Wielkopolskiej 69 pułk Piechoty Wielkopolskiej 70 pułk Piechoty Wielkopolskiej 17 pułk artylerii lekkiej Wielkopolskiej

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty (17 DP) – wielka jednostka piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego II RP.

W okresie międzywojennym dowództwo 17 DP stacjonowało w Gnieźnie. W jej skład w 1923 wchodziły: 68 pp, 69 pp i 70 pułk piechoty.
W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Poznań”. 9 września w składzie GO gen. Knolla weszła do bitwy nad Bzurą w rejonie Łęczycy, zdobyła Modlną i Celestynów. W nocy z 12 na 13 września wycofała się za Bzurę, a 16 września nacierała na Sochaczew. Częściowo rozbita przez niemiecką 4 DPanc i pułk SS Leibstandarte „Adolf Hitler”, swymi resztkami broniła Palmir. Ostatecznie pobita w toku przebijania się ku Warszawie w Łomiankach.

Geneza

6 czerwca 1919 Dowództwo Główne Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim wydało rozkaz o sformowaniu 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, w składzie:

• dowództwo
  • dowódca – gen. ppor. Wincenty Odyniec do 24 VI 1920
  • szef łączności – por. łącz. Jan Kaczmarek
• I Brygada (XXXIII Brygada Piechoty)
• II Brygada (XXXIV Brygada Piechoty)

Pułki 69 i 70 powstały w trakcie walk na froncie południowym powstania, a 68 pułk Piechoty Wielkopolskiej z poznańskich oddziałów 1 pułku rezerwowego.

1 lutego 1920 po zjednoczeniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przemianowana na 17 Dywizję Piechoty Wielkopolskiej. Pułki strzelców wchodzące w skład dywizji przemianowane zostały odpowiednio na: 67, 68, 69 i 70 pułki Piechoty Wielkopolskiej. Brygady piechoty otrzymały rzymską numerację: XXXIII i XXXIV.

17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w latach 1921-1939

17 DP w 1938

Sztab dywizji stacjonował w Gnieźnie. W 1921 wydzielono z dywizji 67 pułk Piechoty Wielkopolskiej.

Dywizja w kampanii wrześniowej 1939

17 DP wchodziła w skład Armii „Poznań”.

Działania dywizji w kampanii wrześniowej

Bitwa nad Bzurą

Późnym wieczorem 12 września gen. Knoll-Kownacki wydał swoim wojskom rozkaz odwrotu na północny brzeg Bzury. Oddziały grupy rozpoczęły przegrupowanie na linii Łęczyca – Sierpów. Dowódca 17 DP płk Mozdyniewicz postanowił wykonać przemarsz 17 DP w dwóch kolumnach:

• kolumna zachodnia w składzie: 68 pp bez III batalionu, 69 pp bez I batalionu, 5 batalion ckm, 17 pal bez 1 i 3 dywizjonu, 17 dac, 17 bateria artylerii plot., po osi: Modlna – Małachowice – Skotniki – dwór Karsznice – Sługi – dwór Czarne Pole – dwór Ktery,
• kolumna wschodnia w składzie: 70 pp, III/68 pp, 8 bs, oddział rozpoznawczy, I i III/17 pal, po osi: Wypychów – Borowiec – Czerników – Janowice – Goślub – dwór Siemienice,
• 1 batalion 69 pp miał odejść wraz z 56 pp na przeprawę w rejonie Zagaja.

W myśl wcześniejszych rozkazów w poprzek osi ruchu 17 DP, maszerowały tabory 25 DP i grupy kawalerii. Dzięki ogromnemu wysiłkowi organizacyjnemu udało się przerzucić dywizję na północny brzeg Bzury. W południe dywizja ugrupowana była następująco:

• 68 pp z 5 batalionem ckm, II/17 pal oraz 8 bs organizowały tymczasową obronę wzdłuż Bzury od dworu Ktery do dworu Siemienice
• 69 pp, 17 dac i III/17 pal rozmieszczone były w Strzegocinie,
• 70 pp – jego bataliony rozmieściły się odpowiednio w Malewie, Kucharach i w Marcinowie, a dowództwo w Świniarach,
• oddział rozpoznawczy w Młogoszynie,
• dowództwo dywizji w Nagodowie

Rozkazem dowódcy GO gen. Knolla-Kownackiego z 13 września 17 DP otrzymała zadanie:

• zorganizować częścią sił obronę Bzury w granicach: granica zachodnia, jak wschodnia granica grupy kawalerii, tj. Gledzianówek–Strzegocin–Wierzyki, granica wschodnia folwark Gosławice–Garbów–Stradzew, luzując tym samym oddziały 14 DP znajdujące się na przeprawach w rejonie Młogoszyna i Orłowa,
• stworzyć rygiel obronny na rzece Ochni,
• trzymać w rejonie Szewc silny odwód gotowy do przeciwnatarć.

W ciągu dnia większość oddziałów dywizji odpoczywała, uzupełniała straty. W południe zlikwidowano przedmoście na prawym brzegu Bzury, a II i III/68 pp odeszły za rzekę. Pozostawiono jedynie kawalerię dywizyjną. Jeden z podjazdów kawaleryjskich skierowany na Piątek Niemcy rozbili. Przed wieczorem płk Mozdyniewicz wydał rozkaz operacyjny. W jego wyniku 70 pp wraz z przydzielonymi siłami do godz. 600 14 września zluzował oddziały 14 DP na odcinku Młogoszyn – Orłów, 68 pp obsadził przeprawę w Siemienicach, zamknął przeprawę w Kterach i zorganizował obronę na Ochni od Krzyżanowa do Jagniątek. 69 pp rozlokował się w Szewcach jako odwód. 17 dac zajął stanowiska w rejonie Mateuszew – Waliszew w gotowości do wsparcia obrony na Bzurze, przede wszystkim odcinka 70 pp.

14 września dowództwo 17 DP znajdowało się w Szewcach Nagórnych. Po południu wydano rozkazy do przyjęcia ugrupowania przeciwpancernego. Odwodowy 69 pp maszerował przez Bąków i wieczorem rozlokował się w rejonie Rząśna, a 17 dac przeszedł do Pleckiej Dąbrowy. Dowództwo 17 DP przegrupowało się w Wiskienicy. Oddziały broniące linii Bzury do południa nie miały styczności z nieprzyjacielem. Dopiero po południu czołowe pododdziały niemieckiej 17 DP podeszły pod przeprawę w Kterach. Przeprawy bronił 5 batalion ckm (bez kompanii strzeleckiej i 1 kompanii ckm) wsparty II dywizjonem 17 pal. Na pozostałych odcinkach nawiązano od 16.00 jedynie kontakt z niemieckimi patrolami. O tej samej porze z grupy operacyjnej nadszedł rozkaz dalszego marszu na wschód, do Karsznic. Nad Bzurą miał pozostać oddział wydzielony „Szewce” pod dowództwem płk. Smolarskiego w składzie: 70 pp, 8 bs, 5 batalion ckm, 72 kompania ckm na taczankach, I/17 pal i 7 bateria 3 dywizjonu 17 pal. Oddział podlegać miał bezpośrednio gen. Knollowi-Kownackiemu. Jego zadaniem była obrona przepraw przez Bzurę na odcinku Ktery – Orłów. 68 pp z pododdziałami wzmocnienia wyruszył o 20.00 z rejonu Szewce Nadolne i idąc przez Plecką Dąbrowę o świcie doszedł do Wiskienicy. III/68 pp, obsadzający dotąd przeprawę w Siemienicach pomaszerował przez Młogoszyn –Szewce – Stradzew – Plecką Dąbrowę docierając rano do Śleszyna. Tu zorganizował wymuszony postój, ponieważ żołnierze odmówili dalszego marszu. 69 pp wymaszerował z Rząśna i przez Łaźniki – Złaków Kościelny dotarł do Karsznic. W czasie kiedy wojska maszerowały na wschód, dowódca oddziału wydzielonego „Szewce” zreorganizował obronę na Bzurze. Odpowiedzialność za obronę przeprawy w Kterach przejął prawdopodobnie 7 bs ze zgrupowania gen. Grzmota-Skotnickiego. W nocy na rozkaz dowódcy dywizji płk Smolarski odesłał dwie kompanie strzeleckie i dwie ckm. 15 września 68 pp, po krótkim odpoczynku w rejonie Wiskienic maszerował dalej osiągając w południe rejonu Czerniew–Towarzystwo. Kolejny rozkaz nakazywał marsz dywizji w rejon Zofiówka–Cypriany–Ćmiszew–Rybno. Marsz miał się rozpocząć o godz. 17:30. Pierwsza wyruszyła kawaleria dywizyjna. Główne siły 17 DP ruszyły o zmroku. 68 pp maszerował dwiema kolumnami po osi Kiernozia–Wejsce–Konstantynów–Rybno. 69 pp szedł w jednej kolumnie do rejonu Cypriany—Ćmiszew. Dowództwo 17 DP przeniosło się z Wiskienic do Rybna.

Ordre de Bataille i obsada personalna 17 DP w kampanii wrześniowej

• Kwatera Główna 17 DP
  • Dowództwo
    • dowódca – płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz
    • dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Władysław Smolarski
    • dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. Czesław Szystowski
    • dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Władysław Kazimierz Szczerbik
  • Sztab
    • szef sztabu – ppłk dypl. Artemi Andzaurow
      • oficer operacyjny – kpt. dypl. Jan Kazimierz Lech
      • kwatermistrz – kpt. dypl. Stefan Dobrowolski
• 68 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Września)
• 69 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Gniezno)
• 70 pułk Piechoty Wielkopolskiej (Pleszew)
• 17 pułk artylerii lekkiej Wielkopolskiej (Gniezno)
• 17 dywizjon artylerii ciężkiej
• 17 batalion saperów
• bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 17 – kpt. Wiktor Borodzicz
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 17 – mjr Władysław Kazimierz Szczerbik
• kompania kolarzy nr 72 – por. Lucjan Gmachowski
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 72 – ppor. Marian Bogdan Ginter
• 17 kompania łączności – kpt. Zygmunt Majcherkiewicz
• kompania sztabowa – kpt. Bolesław Jagoszewski
• kompania gospodarcza – por. Franciszek Szeszuła
• 702 kompania sanitarna – mjr lek. dr Józef Pajzderski
• 702 szpital polowy – ppłk lek. dr Jan Małuj
• pluton pieszy żandarmerii nr 17 – kpt. Stanisław Faliszewski
• Ośrodek Zapasowy - ppłk Aleksander Kiszkowski

Obsada personalna dowództwa dywizji w latach 1919-1939

Tablica w kościele garnizonowym w Londynie

Dowódcy dywizji

• gen. ppor. Wincenty Odyniec (do 25 V 1920)
• gen. ppor. Adolf Kuczewski (od 25 V 1920)
• płk piech. Stanisław Taczak (p.o. 23 – 26 VIII 1920)
• gen. ppor. Aleksander Osiński (VII 1920 – I 1921)
• gen. bryg. Stanisław Taczak (22 I 1921 – 31 X 1928)
• gen. bryg. Radosław Dzierżykraj-Stokalski (5 XI 1928 – 15 I 1930)
• gen. bryg. Tadeusz Malinowski (15 I 1930 – III 1936)
• gen. bryg. Maksymilian Milan-Kamski (IV 1936 – VIII 1939)
• płk dypl. Mieczysław Mozdyniewicz (VIII – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Stanisław Thiel (X – XII 1921 → do rezerwy)
• płk piech. Marian Konstanty Burzmiński (1 VI 1922 – 28 II 1927)
• płk dypl. Rudolf Kawiński (19 III 1927 – 25 X 1931 → pomocnik dowódcy OK X ds uzupełnień)
• płk piech. Roman Witorzeniec (25 X 1931 - XI 1935 → pomocnik dowódcy OK V)
• płk dypl. Tadeusz Alf-Tarczyński (XI 1935 – 1938 → pomocnik dowódcy OK II)
• płk dypl. piech. Władysław Smolarski (8 V 1938 – 17 IX 1939)

Szefowie sztabu

• mjr SG (sap.) dr Marian Steifer (1921 – 1 IV 1924 → szef Ekspozytury Nr 3 Oddziału II SG w Poznaniu)
• mjr SG (piech.) dr Bolesław Pikusa (1 VI – 1 VII 1924 → wykładowca WSWoj.)
• kpt. / mjr SG Andrzej Liebich (15 X 1924 – 1925)
• mjr SG Władysław Gadomski (1925 – 31 X 1927 → Generalny Inspektor Sił Zbrojnych)
• ppłk dypl. piech. Jan Korkozowicz (31 X 1927 – 5 XI 1928 → szef Oddziału Ogólnego Sztabu DOK IX)
• mjr dypl. piech. Józef I Biernacki (5 XI 1928 – 23 XII 1929)
• kpt. / mjr dypl. piech. Wacław Józef Domański (23 XII 1929 – 23 III 1932 → Sztab Główny)
• mjr dypl. Witold Barlog (23 III 1932 – X 1935 → dowódca baonu w 72 pp)
• mjr dypl. piech. Leon Wernic (X 1935 – 1937 → dowódca I/31 pp)
• kpt. dypl. art. Antoni Brochwicz-Lewiński (p.o. 1938)
• ppłk dypl. Artemi Andzaurow

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca dywizji	gen. bryg. Maksymilian Kamski-Milan
dowódca piechoty dywizyjnej	płk dypl. Władysław Smolarski
dowódca artylerii dywizyjnej	płk dypl. art. Czesław Szystowski
szef sztabu	ppłk dypl. art. Artemi Andzaurow
I oficer sztabu	kpt. dypl. mgr Jan Kazimierz Lech
II oficer sztabu	kpt. adm. (art.) Ludwik Wojciechowski
komendant rejonu PW konnego	mjr kaw. Władysław Kazimierz Szczerbik
dowódca łączności	mjr łączn. Jan Bolesław Pawłowski
oficer taborowy	mjr kaw. Kazimierz Trzciński
oficer intendentury	kpt. int. Bronisław Rogójski

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Hoffman Czesław	podporucznik rezerwy			Katyń
Sobieraj Jerzy	podporucznik rezerwy	technik		Katyń
Kiszkowski Aleksander	podpułkownik dyplomowany	żołnierz zawodowy		Charków
Pogonowski Marian Antoni	podporucznik rezerwy	prawnik, mgr		Charków
Wołoszyn Wilhelm Tadeusz	porucznik	żołnierz zawodowy		Charków
Zioło Zdzisław Marian	kapitan	żołnierz zawodowy	(e)	Charków

Bibliografia

• Piotr Bauer i Bogusław Polak, Armia "Poznań" w wojnie obronnej 1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983, ISBN 83-210-0385-0.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918 – 1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].