Іспанская імперыя

	Гісторыя Іспаніі
	Дагістарычная Іберыя
	Рымская Іспанія
	Сярэднявечная Іспанія
	Вестготы
	Каралеўства Галісія
	Візантыйская Іспанія
	аль-Андалус
	Рэканкіста
	Іспанская імперыя
	Каталіцкія каралі
	Габсбургская Іспанія
	Іспанія эпохі Асветніцтва
	Іспанія новага і найноўшага часу
	Рэакцыя і рэвалюцыя ў Іспаніі
	Першая Іспанская Рэспубліка
	Іспанская рэстаўрацыя
	Другая Іспанская Рэспубліка
	Грамадзянская вайна ў Іспаніі
	Франкісцкая Іспанія
	Сучасная Іспанія
	Гл. таксама
	Мастацтва Іспаніі
	Партал «Іспанія» Гэта панэль: глядзець; размовы; правіць;

Іспанская імперыя
	Гістарычная дзяржава
Іспанская імперыя
	Monarquía universal española; (Monarquía hispánica /; Monarquía de España /; Monarquía española)
Герб	Сцяг
	Дэвіз: «Plus Ultra»
	Гімн: гімн Іспаніі
	; Карта каланіяльнай экспансіі Іспанскай імперыі.
1492 — 1898 ;
Сталіца	Таледа (1492-1561); Мадрыд (1561-1601); Вальядалід (1601-1606); Мадрыд (1606-1898)
Мова(ы)	іспанская
Афіцыйная мова	іспанская
Рэлігія	Каталіцтва
Грашовая адзінка	Рэал, Песета
Плошча	20 000 000 км² (1790 год)
Насельніцтва	60 млн. (6 % насельніцтва ; Зямлі на 1790 год)
Форма кіравання	манархія; (Рэспубліка: 1873-1874)
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Іспанская імперыя (ісп.: Imperio Español) — сукупнасць тэрыторый і калоній, якія знаходзіліся пад прамым кіраваннем Іспаніі ў Еўропе, Амерыцы, Афрыцы, Азіі і Акіяніі. Іспанская імперыя на вяршыні сваёй магутнасці была адной з найбуйнейшых імперый у сусветнай гісторыі. Яе стварэнне звязана з пачаткам эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыццяў, падчас якіх яна стала адной з першых каланіяльных імперый. Іспанская імперыя існавала з XV стагоддзя да (у выпадку з афрыканскімі ўладаннямі) канца XX стагоддзя. Іспанскія тэрыторыі аб’ядналіся ў канцы 1480-х гадоў з уніяй Каталіцкіх каралёў: караля Арагона і каралевы Кастыльскай. Нягледзячы на тое, што манархі працягнулі кіраваць кожны сваімі землямі, іх знешняя палітыка была агульнай. У 1492 годзе яны захапілі Гранаду і завяршылі Рэканкісту на Іберыйскім паўвостраве супраць маўраў. Уваходжанне Гранады ў Каралеўства Кастылія завяршыла аб’яднанне іспанскіх земляў, нягледзячы на тое, што Іспанія па-ранейшаму была падзелена на два каралеўствы. У тым жа самым годзе Хрыстафор Калумб здзейсніў першую іспанскую даследчую экспедыцыю на захад праз Атлантычны акіян, адкрыўшы для еўрапейцаў Новы Свет і стварыўшы там першыя заморскія калоніі Іспаніі. З гэтага моманту Заходняе паўшар’е стала галоўнай мэтай іспанскіх даследаванняў і каланізацыі.

У XVI стагоддзі іспанцы стваралі паселішчы на астравах Карыбскага мора, а канкістадоры знішчылі такія дзяржаўныя ўтварэнні, як імперыі Ацтэкаў і Інкаў на мацерыку, адпаведна, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі, скарыстаўшыся супярэчнасцямі паміж мясцовымі народамі і ўжыўшы больш высокія ваенныя тэхналогіі. Наступныя экспедыцыі пашырылі межы імперыі ад сучаснай Канады да паўднёвага ўскрайка Паўднёвай Амерыкі, уключаючы Фалклендскія або Мальвінскія астравы. У 1519 годзе пачалося Першае кругасветнае падарожжа, распачатае Фернанам Магеланам у 1519 годзе і завершанае Хуанам Себасцьянам Элькана ў 1522, якое ставіла сваёй мэтай дасягнуць таго, што не ўдалося Калумбу, а менавіта заходні шлях у Азію, і ў выніку ўключыла ў сферу ўплыву Іспаніі Далёкі Усход. Былі створаны калоніі на Гуаме, на Філіпінах і найблізкіх астравах. Падчас свайго Siglo de Oro у Іспанскую імперыю ўваходзілі Нідэрланды, Люксембург, Бельгія, значная частка Італіі, землі ў Германіі і Францыі, калоніі ў Афрыцы, Азіі і Акіяніі, а таксама вялікія тэрыторыі ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы. У XVII стагоддзі Іспанія кантралявала імперыю такога маштабу, а яе часткі былі так далёка аддалены адна ад адной, чаго не ўдавалася дамагчыся нікому раней.^{[заўв 1]}

У канцы XVI — пачатку XVII стагоддзяў прадпрымаліся экспедыцыі па пошуку Terra Australis, падчас якіх быў адкрыты шэраг архіпелагаў і астравоў у паўднёвай частцы Ціхага акіяна, у тым ліку астравы Піткэрн, Маркізскія астравы, Тувалу, Вануату, Саламонавы астравы і Новую Гвінею, якія былі абвешчаны ўласнасцю Іспанскай кароны, але не былі ёю паспяхова каланізаваны. Шматлікія з еўрапейскіх уладанняў Іспаніі былі страчаны пасля вайны за іспанскую спадчыну ў 1713 годзе, але Іспанія захавала свае заморскія тэрыторыі. У 1741 годзе важная перамога над Вялікабрытаніяй у Картахены (сучасная Калумбія) прадоўжыла іспанскую гегемонію ў Амерыцы да XIX стагоддзя. У канцы XVIII стагоддзя іспанскія экспедыцыі ў паўночна-заходняй частцы Ціхага акіяна^[en] дасягалі ўзбярэжжаў Канады і Аляскі, заснаваўшы паселішча^[en] на востраве Ванкувер і адкрыўшы некалькі архіпелагаў і ледавікоў.

Французская акупацыя Іспаніі войскамі Напалеона Банапарта ў 1808 годзе прывяла да таго, што калоніі Іспаніі былі адрэзаны ад метраполіі, а рух за незалежнасць, які пачаўся ў 1810—1825 гадах, прывёў да стварэння шэрагу новых незалежных іспана-амерыканскіх^[en] рэспублік у Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыцы. Рэшткі іспанскай чатырохсотгадовай імперыі, у тым ліку Куба, Пуэрта-Рыка і Іспанская Ост-Індыя, працягвалі заставацца пад іспанскім кантролем да канца XIX стагоддзя, калі большая частка гэтых тэрыторый была анексавана ЗША пасля іспана-амерыканскай вайны. Астатнія ціхаакіянскія астравы былі прададзены Германіі ў 1899 годзе.

У пачатку XX стагоддзя Іспанія працягвала кантраляваць толькі тэрыторыі ў Афрыцы, Іспанскую Гвінею, Іспанскую Сахару і Іспанскае Марока. Іспанія пакінула Марока ў 1956 годзе і надала незалежнасць Экватарыяльнай Гвінеі ў 1968. Калі Іспанія пакідала Іспанскую Сахару ў 1976 годзе, гэта калонія адразу была анексавана Марока і Маўрытаніяй, а затым у 1980 годзе — цалкам Марока, хоць тэхнічна па рашэнні ААН гэта тэрыторыя застаецца пад кантролем іспанскай адміністрацыі. На сённяшні дзень у Іспаніі засталіся толькі Канарскія астравы і два анклавы на паўночнаафрыканскім узбярэжжы, Сеўта і Мелілья, якія адміністрацыйна з’яўляюцца часткамі Іспаніі.

Выкарыстанне вызначэння

Землі Іберыйскага паўвострава атрымалі назву Hispania у часы Старажытнага Рыма і былі пазней падзелены на чатыры каралеўствы: Кастылію, Арагон, Навару і Партугалію. Дынастычная ўнія паміж Кастыльскай (у якую да таго часу ўваходзіла Навара) і Арагонскай каронамі,^[1] у часы Каталіцкіх каралёў дала пачатак палітычнай сістэме, якая праіснавала да пачатку XVIII стагоддзя, празванай Іспанскай манархіяй ці імперыяй: іспанскія каралі кіравалі сваімі ўладаннямі ва ўнітарнай форме^[2] над усімі сваімі тэрыторыямі праз сістэму мясцовых органаў улады, аднак сіла ўплыву іх каралеўскай улады адрознівалася ў розных частках імперыі, і пры гэтым кожнае ўладанне мела ўласную мясцовую адміністрацыю і ўласныя законы. Адзінства дзяржавы не азначала яе аднастайнасці. Такая форма палітычнага ладу палітычным становішчам, незалежна ад назвы^[3] атрыманае «дынастычнай уніяй»^[4]^[5] у 1580—1640 гадах, з’яўляецца прычынай спрэчак навукоўцаў аб тым, ці кіравалася Партугальская імперыя яе ўласным адміністрацыйным апаратам і сама валодала сваімі тэрыторыямі, або як іншыя каралеўствы і іншыя ўладанні кіравалася Іспанскімі Габсбургамі.^[6] Нягледзячы на гэта адны гісторыкі час ад часу лічаць Партугалію каралеўствам, якое было часткай Іспанскай манархіі;^[7]^[8]^[9]^[10]^[11] а іншыя праводзяць выразнае размежаванне паміж Партугальскай імперыяй і Іспанскай імперыяй.^[12]^[13]

Іспанская імперыя ўключала іспанскія заморскія калоніі ў Амерыцы, Азіі, Акіяніі і Афрыцы, пры гэтым у гісторыкаў існуюць розныя меркаванні адносна таго, якія еўрапейскія тэрыторыі трэба адносіць да ўладанняў імперыі. Напрыклад, Габсбургскія Нідэрланды звычайна лічаць часткай уладанняў караля Іспаніі, якая кіравалася іспанскімі намеснікамі і абаранялася іспанскімі войскамі. Тым не менш, такія аўтары, як брытанскі гісторык Генры Кеймен^[en] лічаць, што гэтыя тэрыторыі не былі цалкам інтэграваны ў іспанскую дзяржаву і былі самастойнымі часткамі ўладанняў Габсбургаў. Некаторыя гісторыкі выкарыстоўваюць тэрміны «Габсбургская імперыя» і «Іспанская імперыя» напераменку, калі спасылаюцца на дынастычнае ўспадкоўванне Карла I ці Філіпа II.

Пачатак імперыі (1402—1521)

Энрыке III Кастыльскі (1390—1406) пачаў каланізацыю Канарскіх астравоў, заключыўшы феадальнае пагадненне (1402) з нармандскім дваранінам Жанам дэ Бетанкурам. Заваяванне Канарскіх астравоў, населеных гуанчамі, завяршылася перамогай кастыльскіх войскаў у працяглай і крывавай вайне і захопам астравоў Гран-Канарыя (1478—1483), Ла Пальма (1492—1493) і Тэнэрыфэ (1494—1496).

Шлюб (1469) Reyes Católicos Фердынанда II Арагонскага і Ізабелы I Кастыльскай прывёў да саюза карон, кожная з якіх мела свой апарат кіравання. Паводле меркавання Генры Кеймена толькі пасля некалькіх стагоддзяў уніі гэтыя асобныя каралеўствы сталі цалкам аб’яднанай дзяржавай.

У 1492 годзе Іспанія заваявала апошнюю мусульманскую дзяржаву на паўвостраве — Гранаду. Падчас аблогі Гранады Хрыстафор Калумб прапанаваў Каталіцкім каралям адправіцца на пошукі заходняга шляху ў Японію. Падчас свайго Першага плавання (1492), Калумб выявіў невядомы да гэтага еўрапейцам кантынент, і пачаў яго каланізацыю. Кастылія ўключылася ў эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыццяў, і Ост-Індыя патрапіла ў сферу яе ўплыву.

Іспанскія прэтэнзіі на гэтыя землі былі пацверджаны папскай булай Inter caetera (1493) і замацаваны Тардэсільяскім дагаворам (1494), паводле якога Папа падзяліў свет на дзве паўсферы паміж Іспаніяй і Партугаліяй. Такім чынам Іспанія набыла эксклюзіўныя «правы» на захоп калоній ва ўсім Новым Свеце ад Аляскі да мыса Горн (акрамя Бразіліі), а таксама самых усходніх раёнаў Азіі. Іспанская імперыя ўзнікла ў выніку хуткай каланіяльнай экспансіі ў Новым Свеце, і заваявання каланіяльных уладанняў у Афрыцы: Кастылія захапіла Мелілью (1497), Мерс Эль-Кебір^[en] (1505) і суседні Аран (1509). Іспанская экспансія і каланізацыя значна ўплывала на эканоміку краіны, павялічвала нацыянальны прэстыж і спрыяла распаўсюджванню каталіцтва ў Новым Свеце.

Іспанскія каралі праводзілі палітыку, варожую Францыі. Іх дзеці ўступілі ў шлюбы з каралеўскімі сем’ямі Партугаліі, Англіі, а таксама з Габсбургамі. Іспанія падтрымала арагонскі дом у Неапалі супраць караля Францыі Карла VIII і ўступіла ў вайну (з 1494) супраць Францыі і Венецыянскай рэспублікі за кантроль над Італіяй. Італьянскія войны занялі цэнтральнае месца ў знешняй палітыцы караля Фердынанда. З гэтага часу іспанская армія прэтэндавала на перавагу на еўрапейскіх палях бітваў аж да ХVII стагоддзя.

Пасля смерці каралевы Ізабелы Фердынанд, стаўшы адзіным манархам (1502—1516), стаў праводзіць яшчэ больш агрэсіўную палітыку. Ён выступіў на баку Францыі супраць Венецыі ў бітве пры Аньядэла (1509). Годам пазней Фердынанд уступіў у Свяшчэнную лігу супраць Францыі, прэтэндуючы на Неапалітанскае каралеўства, з якім у яго меліся дынастычныя сувязі, і на Каралеўства Навару праз жаніцьбу на Жэрмен дэ Фуа. Гэта вайна была не такой паспяховай. У 1516 годзе Францыя пагадзілася на перамір’е. Мілан перайшоў пад кантроль Францыі, а Францыя прызнала ўладу Іспаніі ў Паўночнай Навары.

Пасля каланізацыі Эспаньёлы ў пачатку XVI стагоддзя іспанцы сталі шукаць новыя месцы для экспансіі. Эспаньёла не мела вялікага поспех, і яе новыя жыхары гатовыя былі паспрабаваць шчасця ў новых месцах. Адсюль Понсэ дэ Леон адправіўся на заваяванне Пуэрта-Рыка, а Дыега Веласкес накіраваўся на Кубу. Першая калонія на амерыканскім мацерыку, Санта-Марыя-ла-Антыгуа дэль Дар'ен у Панаме, была заснавана Васка Нуньесам дэ Бальбоа (1512). У 1513 Бальбоа перасек Панамскі перашыек і стаў першым еўрапейцам, які дасягнуў Ціхага акіяна па сушы. Бальбоа абвясціў Ціхі акіян і ўсе адкрытыя землі ўласнасцю Іспанскай кароны.

А тым часам берберскія піраты з Паўночнай Афрыкі ўвесь час нападалі на прыбярэжныя гарады і вёскі Іспаніі, Італіі і астравоў Міжземнага мора. З прычыны гэтага вялікія ўчасткі ўзбярэжжаў Іспаніі і Італіі амаль цалкам спусцелі. Турэцкі пірат Хайр-ад-Дзін Барбароса, які кіраваў Алжырам, наводзіў жах на прыбярэжныя краіны. Паводле даных гісторыка Роберта Дэвіса ад 1 да 1.25 мільёна еўрапейцаў патрапілі ў палон да паўночнаафрыканскіх піратаў і і былі прададзены ў рабства арабскімі рабагандлярамі ў Паўночнай Афрыцы і Асманскай імперыі у XVI—XIX стагоддзях^[14].

Гісторыя

У кіраванне караля Карла V Габсбурга (1516—1556), які адначасова быў абраны імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі Іспанія стала самай магутнай дзяржавай Еўропы, апорай каталіцкай царквы ў барацьбе з распачатай Рэфармацыяй. У гэты перыяд Іспанію сталі зваць «дзяржавай, над якой ніколі не заходзіць сонца». Уладанні Карла былі падзелены паміж дзвюма галінамі Габсбургаў і больш ніколі ў адных руках не аб’ядноўваліся. Аўстрыйскія землі і пасада германскага імператара адышлі да брата Карла — Фердынанда I, Іспанію, Італію і Нідэрланды атрымаў у спадчыну сын Карла — Філіп II. Пры ім да Іспаніі была далучана Партугалія са сваімі ўласнымі шырокімі заморскімі ўладаннямі.

Паражэнне іспанскага флоту («Непераможнай армады») у 1588 годзе, кампрамісны мір з Англіяй у 1604 годзе, страта нідэрландскіх правінцый у 1609 годзе і Партугаліі ў 1640 годзе адзначылі канец уплыву ў Еўропе. Прыток золата з заморскіх калоній не спрыяў развіццю мясцовай сельскагаспадарчай і рамеснай вытворчасці. У кіраванне Філіпа IV, якога ўнутры Іспаніі звалі «каралём планеты» (rey planeta), пачалася эпоха заняпаду краіны.

У пачатку XVIII стагоддзя барацьба еўрапейскіх дынастый за іспанскі прастол прывяла да вайны за іспанскую спадчыну, на змену Габсбургам прыйшлі Бурбоны. У XIX стагоддзі ў краіне адбылося пяць рэвалюцый: у 1808—1814, 1820—1823, 1834—1843, 1854—1856 і 1868—1874 гадах. Барацьба ішла не столькі паміж манархістамі і лібераламі, колькі паміж прыхільнікамі мадэрнізацыі і традыцыяналістамі. Пасля ўсіх рэвалюцый зацвердзілася канстытуцыйная манархія.

У 1812—1826 гадах дамаглася незалежнасці большая частка іспанскіх калоній у Лацінскай Амерыцы, да пачатку XX стагоддзя астатнія, галоўным чынам, перайшлі да ЗША. Канчатковая ліквідацыя імперыі адбылася ў сярэдзіне XX стагоддзя.

Іспанскія Габсбургі і «Залаты век Іспаніі» (1516—1643)

XVI і XVII стагоддзя часам завуць «Залатым векам Іспаніі» (ісп.: Siglo de Oro). У выніку палітычнага шлюбу Каталіцкіх каралёў (ісп.: Reyes Católicos) іх габсбургскі унук Карл атрымаў у спадчыну кастыльскія ўладанні ў Амерыцы і ўладанні Арагонскай кароны ў Міжземнамор’і (уключаючы значную частку сучаснай Італіі). З іншага боку, ад Габсбургаў, ён атрымаў у спадчыну карону Свяшчэннай Рымскай імперыі, а таксама Нідэрланды, Франш-Кантэ і Аўстрыю (апошняя, разам з астатнімі даменамі Габсбургаў, была амаль адразу перададзена Фердынанду, брату імператара). Пасля прыгнечання ў Кастыліі паўстання камунерас Карл стаў самым магутным манархам Еўропы, ён кіраваў самай вялікай імперыяй Еўропы, якая была непераўзыдзенай аж да эпохі Напалеона. У той час часта гаварылі, што Іспанія з’яўляецца імперыяй, над якой ніколі не заходзіць сонца^[en]. Гэта працяглая імперыя ў перыяд Залатога веку кіравалася не з сухапутнага Вальядаліда, а з Севільі.

Першапачаткова заморскія ўладанні Кастыльскай імперыі прыносілі адны страты і расчараванні. Яны аказалі некаторы станоўчы ўплыў на гандаль і прамысловасць, аднак магчымасці гэтага гандлю былі вельмі абмежаваны. У 1520-х гадах срэбра пачалі здабываць на багатых радовішчах Гуанахуата, але толькі з пачаткам здабычы ў Патасі і Сакатэкасе ў 1546 годзе срэбра стала сапраўднай крыніцай багацця, якое абрасло легендамі. На працягу XVI стагоддзя Іспанія атрымала эквівалент 1.5 трыльёнаў долараў ЗША (у коштах 1990 года) золатам і срэбрам з Новай Іспаніі. У канчатковым выніку імпарт каштоўных металаў перавысіў аб’ёмы вытворчасці і прывёў да інфляцыі ў Іспаніі ў апошнія дзесяцігоддзі XVI стагоддзя: «Я пачуў тут прымаўку», пісаў французскі падарожнік у 1603 годзе: «усё ў Іспаніі дорага, акрамя срэбра».^[15] Таксама сітуацыя была ўзмоцнена выгнаннем яўрэяў (1492) і марыскаў (1609), прадстаўнікі якіх адыгрывалі важную ролю ў гандлі і рамеснай вытворчасці. У выніку імпарт срэбра прывёў да надзвычайнай залежнасці Іспаніі ад імпарту сыравіны і прамысловых тавараў з-за мяжы.

Заможныя грамадзяне аддавалі перавагу інвеставаць свой капітал у дзяржаўныя абавязацельствы (juros), якія гасіліся за кошт імпарту срэбра, замест таго, каб інвеставаць развіццё вытворчасці і сельскай гаспадаркі. Гэта адпавядала сярэднявечным арыстакратычным уяўленням, паводле якіх ручная праца лічылася непрэстыжнай, у той час як у іншых краінах заходняй Еўропы папулярнасць гэтых уяўленняў пайшла на змяншэнне. Абарот срэбра і золата, якое паступала з Новага Света, спрыяў эканамічнай і сацыяльнай рэвалюцыі ў Нідэрландах, Францыі, Англіі і іншых рэгіёнах Еўропы, а з іншага боку, перашкаджаў ім у Іспаніі. Праблемы, выкліканыя інфляцыяй, абмяркоўваліся навукоўцамі Саламанкскай школы і arbitrismo^[es], але не аказалі ўплыву на ўрад Габсбургаў.

Габсбургі растрачвалі кастыльскія і амерыканскія багацці на вядзенне войнаў па ўсёй Еўропе для абароны сваіх дынастычных інтарэсаў, рэгулярна не выконваючы абавязацельстваў па крэдытах і некалькі разоў аб’яўляючы пра банкруцтва Іспаніі. Напружанасць паміж імперскімі інтарэсамі і інтарэсамі кастыльскага народа выліліся ў паўстанне, вядомае як Паўстанне камунерас (1520-22).

Габсбургі імкнуліся да дасягнення наступных палітычных мэт:

Доступ да рэсурсаў Новага Света (золата, срэбра, цукар) і азіяцкіх тавараў (фарфор, спецыі, шоўк)
Падрыў магутнасці Францыі і стрымліванне яе ва ўсходніх межах.
Падтрыманне гегемоніі каталіцкіх кіраўнікоў дому Габсбургаў у Германіі, супрацьстаянне Рэфармацыі. Карл распачаў спробу здушыць Рэфармацыю Вормскім эдыктам, аднак Марцін Лютэр адмовіўся адрачыся ад сваёй 'ерасі.' Тым не менш, набожнасць Карла не змагла спыніць яго паўсталых салдатаў ад спусташэння Святога Прастола падчас рабавання Рыма.
Абарона Еўропы ад мусульман, асабліва ад Асманскай імперыі.
Распаўсюджванне рэлігіі сярод язычнікаў Новага Света. У той час як у Еўропе бушаваў канфлікт паміж каталікамі і пратэстантамі, Новы Свет стаў ідэальным месцам для збароту мясцовых жыхароў у каталіцтва.

Іспанская інтэрвенцыя ў Еўропе

Барацьба Карла V за Італію

З узыходжаннем на трон Карла I у 1516 годзе і яго абраннем імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі ў 1519, Францыск I, які апынуўся з усіх бакоў акружаны тэрыторыямі Габсбургаў, уварваўся ў іспанскія ўладанні ў Італіі ў 1521 годзе, і пачаў другі этап франка-іспанскага канфлікту. Вайна завяршылася катастрофай для Францыі, якая пацярпела паражэнні пры Бікоцы (1522), Павіі (1525, дзе Францыск патрапіў у палон) і Ландрыяна^[en] (1529), пасля чаго Францыск вярнуў Мілан Іспаніі.

Перамога Карла пры Павіі (1525) стала нечаканасцю для многіх у Італіі і Германіі і выклікала заклапочанасць тым, што Карл можа атрымаць яшчэ большую ўладу, чым ён меў. Папа Клімент VII змяніў бок і адправіў свае сілы на дапамогу Францыі і найбольш моцным італьянскім дзяржавам супраць Імператара Габсбурга ў вайне Каньякскай лігі. У 1527 годзе з-за няздольнасці Карла своечасова расплаціцца з салдатамі яго армія ў Паўночнай Італіі збунтавалася і разрабавала Рым выключна з мэтай нажывы, вымусіўшы Клімента і будучых Папаў быць значна больш разважлівымі ў справах са свецкімі ўладамі: адмова Клемента ў 1533 годзе ў ануляванні шлюбу англійскага караля Генрыха VIII з Кацярынай Арагонскай (цёткай Карла) была прамым следствам яго нежадання псаваць адносіны з імператарам і, магчыма, падвяргаць сваю сталіцу рызыцы рабавання другі раз. Барселонскі мір, падпісаны Карлам і Папам у 1529 годзе, усталяваў больш цёплыя адносіны паміж двума лідарамі, што прывяло да таго, што Папа прызнаў Іспанію як абаронца каталіцкай веры і прызнаў Карла каралём Ламбардыі ў абмен на іспанскае ўварванне ў мяцежную Фларэнційскую рэспубліку.

У 1543 годзе французскі кароль Францыск I абвясціў пра ўступленне ў беспрэцэндэнтны альянс з асманскім султанам Сулейманам Цудоўным для акупацыі кантралюемай Іспаніяй Ніцы сумесна з турэцкімі сіламі. Англійскі кароль Генрых VIII, які быў больш варожа настроены супраць Францыі, чым злы на імператара за перашкоду ў атрыманні разводу, далучыўся да Карла і ўварваўся ў Францыю. Нягледзячы на тое, што іспанская армія пацярпела разгромнае паражэнне ў бітве пры Чэрэзоле і здала Ніцу, з уступленнем у вайну Генрыха справы пайшлі значна лепш, і Францыя была вымушана падпісаць мір. Аўстрыйцы пад камандаваннем малодшага брата Карла Фердынанда працягнулі вайну з Асманскай імперыяй на ўсходзе. Пасля паражэння Францыі Карл узяўся за вырашэнне старога пытання: барацьбу са Шмалькальдэнскім саюзам.

Рэлігійныя канфлікты ў Свяшчэннай Рымскай імперыі

Шмалькальдэнская ліга ўступіла ў саюз з Францыяй, што перашкаджала імкненню Карла падарваць пазіцыі Лігі ў Германіі. Паражэнне Францыска ў 1544 годзе дазволіла яму ануляваць саюз з пратэстантамі, і Карл скарыстаўся гэтай магчымасцю. Ён распачаў спробу правесці перамовы на Трыдэнцкім саборы ў 1545 годзе, але лідары пратэстантаў, пачуваючыся здраджанымі з-за пазіцыі, заняты каталікамі на Саборы, пачалі ваенныя дзеянні пад правадырствам Саксонскага курфюрста Морыца. У адказ Карл уварваўся ў Германію на чале змяшанай галандска-іспанскай арміі, разлічваючы вярнуць імператарскі аўтарытэт. Імператар асабіста нанёс разгромнае паражэнне пратэстантам у гістарычнай бітве пры Мюльбергу ў 1547 годзе. У 1555 годзе Карл падпісаў Аўгсбургскі рэлігійны мір з пратэстанцкімі дзяржавамі і аднавіў стабільнасць у Германіі на сваім прынцыпе cuius regio, eius religio («чыя ўлада, таго і рэлігія»), вельмі непапулярнага сярод іспанскага і італьянскага духавенства. З гэтага моманту ўдзел Карла ў рашэнні германскіх пытанняў умацавала ролю Іспаніі як гаранта бяспекі каталікоў Габсбургаў у Свяшчэннай Рымскай імперыі; прэцэдэнт узнік сям’ю дзесяцігоддзямі пазней, уцягванне ў вайну канчаткова пазбавіла Іспанію статусу наймацнейшай еўрапейскай дзяржавы.

Паражэнне Францыі

Адзіны законнанароджаны сын Карла V Філіп (кір. 1556-98) падзяліў аўстрыйскую спадчыну са сваім дзядзькам Фердынандам. Філіп II разлічваў, што Кастылія стане асновай яго імперыі, аднак насельніцтва Кастыліі (якое складала каля ⅓ ад насельніцтва Францыі) ніколі не было дастатковым, каб забяспечыць неабходную колькасць салдат для абароны іспанскіх уладанняў. Пасля яго жаніцьбы на Марыі Цюдар Англія ўступіла ў саюз з Іспаніяй.

Святкаванні, якія рушылі за Ката-Камбрэзійскім мірам (1559) паміж Іспаніяй і Францыяй

У Іспаніі яшчэ не наступіў мір, як агрэсіўны французскі кароль Генрых II, які ўзыйшоў на прастол у 1547 годзе, неадкладна абвясціў вайну. Пераемнік Карла I Філіп II вельмі рашуча павёў яе, разбіўшы французскую армію пры Сен-Кантэне (англ.) (бел. у Пікардыі ў 1557 годзе і на наступны год нанёс паражэнне Генрыху II пры Гравеліне (англ.) (бел.. Ката-Камбрэзійскі мір, падпісаны ў 1559 годзе, пацвердзіў прэтэнзіі Іспаніі на італьянскія землі. Падчас рыцарскага турніру ў гонар падпісання гэтага дагавора Генрых загінуў ад абломка дзіды капітана шатландскай гвардыі Габрыэля Мантгомеры. У наступныя трыццаць гадоў Францыю скалыналі грамадзянская вайна і рэлігійныя хваляванні, і яна не магла супрацьстаяць Іспаніі і Габсбургам стаць галоўнай палітычнай сілай у Еўропе. Не сустракаючы сур’ёзнага супраціўлення з боку Францыі, Іспанія дасягнула апагею сваёй магутнасці і тэрытарыяльных уладанняў у перыяд 1559—1643 гадоў.

Стварэнне генуэзскага банкаўскага кансорцыума спрыяла банкруцтву Філіпа II у 1557 годзе, пасля чаго нямецкія банкірскія дамы чакала разарэнне, а дом Фугераў перастаў быць галоўным іспанскім фінансістам.^[16] Генуэзскія банкіры забяспечылі грувасткую габсбургскую сістэму пастаянным крэдытам і атрыманнем рэгулярнага прыбытку. Але ў адказ пастаўкі амерыканскага срэбра былі перанакіраваны з Севільі ў Геную.

Еўрапейскія канфлікты ў кіраванне Філіпа II

Спакойны час для Мадрыда працягвалася нядоўга. У 1566 годзе паўстанні, паднятыя кальвіністамі ў Іспанскіх Нідэрландах (большая частка якіх адпавядае тэрыторыі сучасных Нідэрландаў і Бельгіі, гэтыя землі Філіп атрымаў у спадчыну ад Карла і яго продкаў па бургундскай лініі) прывялі да правядзення герцагам Альбам ваеннай кампаніі для аднаўлення парадку. Альба арганізаваў у Іспанскіх Нідэрландах крывавы тэрор. У 1568 годзе Вільгельм I Аранскі распачаў няўдалую спробу спыніць тыранію Альбы ў Нідэрландах. З гэтага пачалася Васьмідзесяцігадовая вайна, якая завяршылася здабыццём незалежнасці Злучанымі правінцыямі. Іспанцы, якія атрымлівалі істотныя даходы ад Нідэрландаў і ў прыватнасці ад найважнейшага порта Антверпена, былі рашуча настроены аднавіць парадак і ўтрымаць правінцыі. По словам Люка-Нормана Телльера, «Паводле ацэнак Антверпенскі порт прыносіў іспанскай кароне ў сем разоў больш даходу, чым Амерыка.»^[17] У 1572 годзе флатылія галандскіх капераў, вядомых як марскія гёзы захапіла шэраг галандскіх прыбярэжных гарадоў, якія пасля гэтага абвясцілі пра сваю падтрымку Вільгельма і выйшлі з-пад улады Іспаніі.

Ота Ван Веен^[en]: *Зняцце аблогі Лейдэна* (1574) пасля таго, як галандцы разбурылі дамбы, падчас Васьмідзесяцігадовай вайны

Для Іспаніі вайна стала зацяжной праблемай. У 1574 годзе іспанская армія пад камандаваннем Луіса дэ Рэкесенс-і-Суньігі вымушана была зняць аблогу Лейдэна пасля таго, як галандцы разбурылі дамбы, якія ўтрымлівалі воды Паўночнага мора ад затаплення правінцый, размешчаных ніжэй узроўню мора. У 1576 годзе перад тварам неабходнасці выплаціць дараванне сваёй 80-тысячнай акупацыйнай арміі ў Нідэрландах і велізарнаму флоту, які атрымаў перамогу пры Лепанта, Філіп быў вымушаны абвясціць банкруцтва. Неўзабаве пасля гэтага армія ў Нідэрландах збунтавалася, захапіла Антверпен і стала рабаваць паўднёвыя Нідэрланды, у выніку чаго некалькі гарадоў, які першапачаткова не прымалі ўдзелу ў хваляваннях, далучыліся да паўстанцаў. Іспанія пайшла па шляху перамоў, і ў большай частцы паўднёвых правінцый мір быў адноўлены ў 1579 годзе падпісаннем Араскай уніі. У адказ Нідэрланды на працягу гэтага ж месяца стварылі Утрэхцкую унію, альянс паўночных правінцый. Яны афіцыйна зрынулі Філіпа ў 1581 годзе, калі падпісалі Акт аб клятвенным адрачэнні^[en].

Паводле Араскай уніі паўднёвыя правінцыі Іспанскіх Нідэрландаў, сучасныя рэгіёны Валонія і Нор — Па-дэ-Кале (і Пікардыя) у Францыі, выраказвалі сваю вернасць іспанскаму каралю Філіпу II і прызнавалі яго генерал-губернатара дона Хуана Аўстрыйскага. У 1580 годзе гэта дало магчымасць каралю Філіпу ўмацаваць свае пазіцыі, калі памёр апошні член партугальскага каралеўскага дому, Энрыке. Філіп прад’явіў свае прэтэнзіі на партугальскі трон і ў чэрвені адправіў герцага Альбу з арміяй на Лісабон. Нягледзячы на тое, што герцаг Альба і іспанская акупацыйная палітыка ў Лісабоне была не меней непапулярная, чым у Ротэрдаме, аб’яднанне іспанскай і партугальскай імперыі перадало ў руках Філіпа амаль увесь даследаваны Новы Свет і вялізарныя гандлёвыя імперыі ў Афрыцы і Азіі.

Утрыманне пад кантролем Партугаліі патрабавала ўтрымання акупацыйных войскаў, а ў Іспаніі фінансавае становішча вельмі складаным пасля банкруцтва 1576 года. У 1584 годзе Вільгельм I Аранскі быў забіты фанатычным каталіком Бальтазарам Жэрарам, і, здавалася б, смерць папулярнага лідара галандскага супраціўлення павінна была спыніць вайну; аднак гэтага не здарылася. У 1586 годзе англійская каралева Елізавета I падтрымала пратэстанцкі рух у Нідэрландах і Францыі і Фрэнсіс Дрэйк пачаў напады на іспанскія гандлёвыя судны ў Карыбскім моры і на Ціхім акіяне, а ў 1587 годзе ён здзейсніў дзёрзкі напад на порт Кадыс. Францыя і Англія таксама падтрымалі прэтэндэнта на партугальскі трон Антоніа з Крату. У 1588 годзе, разлічваючы спыніць умяшанне Елізаветы ў іспанскія справы, Філіп адправіў Іспанскую армаду да берагоў Англіі. Спрыяльнае надвор’е, мацнейшае ўзбраенне і лепшая манеўранасць англійскіх караблёў, а таксама тое, што англічане атрымалі папярэджанне ад сваіх шпіёнаў у Нідэрландах і былі гатовыя да сустрэчы іспанскага флоту, спрыялі разгрому Непераможнай армады. Аднак правал экспедыцыі Дрэйка і Норыса^[en] да Партугаліі і Азорскім астравам у 1589 годзе стаў паваротным пунктам у Англа-іспанская вайне 1585—1604 гадоў. Іспанскія флоты сталі больш эфектыўнымі ў адлюстраванні нападаў англійскіх караблёў, і срэбра і золата працягвала паступаць у Іспанію.

Іспанія прыкладала высілкі для падтрымання рэлігійных войнаў у Францыі пасля смерці Генрыха II. У 1589 годзе Генрых III, апошні кароль з дынастыі Валуа, быў забіты рэлігійным фанатыкам Жакам Клеманам. На трон пасля яго ўзышоў Генрых Наварскі, першы французскі кароль з дынастыі Бурбонаў, чалавек вялікіх здольнасцей, які атрымаў перамогі ў ключавых бітвах з Каталіцкай лігай пры Арке (англ.) (бел.(1589) і пры Іўры (англ.) (бел. (1590). У спробе перашкодзіць Генрыху стаць каралём Францыі іспанцы падзялілі сваю армію ў Нідэрландах і ўварваліся ў Францыю ў 1590 годзе.

Мірны час кіравання Філіпа III

Адначасовыя войны з Францыяй, Англіяй і ў Нідэрландах, якія ў кожным выпадку мелі здольных галоўнакамандуючых, Іспанія, якая ўжо раней перанесла банкруцтва, апынулася ў найцяжкім становішчы. Ні срэбра Новага Света, ні падаткі, якія ўвесь час раслі, не маглі пакрыць расходы на вядзенне гэтых войнаў, таму ўрад ізноў абвясціў банкруцтва ў 1596 годзе. Каб выратаваць дзяржаўную казну былі скарочаны кантынгенты войскаў, якія прымалі ўдзел у ваенных кампаніях, а вызваленыя войскі сталі выконваць галоўным чынам абарончыя задачы. У 1598 годзе быў падпісаны Вервенскі мір з Францыяй, які прызнаваў Генрыха IV, які ў 1593 годзе вярнуўся ў лона каталіцкай царквы, каралём Францыі, Іспанія адмаўлялася ад шматлікіх абмовак Ката-Камбрэзійскага міру. Каралеўства Англія, якая пацярпелая шэраг марскіх паражэнняў на моры і ўвязнула ў бясконцай партызанскай вайне^[en] з каталікамі ў Ірландыі, якіх падтрымлівала Іспанія, пагадзілася на Лонданскі мір^[en] у 1604 годзе, пасля ўзыходжання на прастол менш непрымірымага караля з дынастыі Сцюартаў Якава I.

Кастылія забяспечвала іспанскіх каралёў большай часткай даходаў і іх лепшымі салдатамі.^[18] Эпідэмія чумы^[en], якая лютавала ў Кастыліі з 1596 па 1602 гады, панесла жыцці каля 600,000 чалавек.^[19] Многія кастыльцы з’ехалі ў Амерыку ці загінулі на палях бітваў. У 1609 годзе большая частка марыскаў была выгнана з Іспаніі. Увогуле Кастылія пазбавілася каля 25 % свайго насельніцтва паміж 1600 і 1623 гадамі. Такое значнае зніжэнне насельніцтва прывяло да падзення даходаў Кароны і катастрафічнага паслабленню краіны падчас бесперапынных узброеных канфліктаў у Еўропе.^[20]

Мір з Англіяй і Францыяй дазволіў Іспаніі сканцэнтравацца на аднаўленні яе правоў на кіраванне галандскімі правінцыямі. Галандцы пад правадырствам Морыца Аранскага, сына Вільгельма Маўклівага і, магчыма, лепшага стратэга свайго часу, пасля 1590 года захапілі шэраг прыгранічных гарадоў, у тым ліку крэпасць Брэду. З прычыны таго, што з Англіяй быў заключаны мір, новы іспанскі галоўнакамандуючы Амброзіа Спінола накіраваў усе высілкі супраць паўстанцаў-галандцаў. Спіноле, военачальніку талентам параўнальнаму з Морыцам, перашкодзіла захапіць Нідэрланды толькі чарговае банкруцтва Іспаніі ў 1607 годзе. Да шчасця, да таго часу іспанская армія ў такой ступені валодала ваеннай ініцыятывай, што Злучаныя правінцыі былі вымушаны пайсці на падпісанне Дванаццацігадовага перамір’я ў 1609 годзе. Нарэшце, у Іспаніі наступіў мір — Pax Hispanica^[en].

Іспанія атрымала магчымасць аднавіцца падчас перамір’я, паправіць фінансавае становішча і зрабіць многае для ўзняцця прэстыжу і аднаўлення стабільнасці; гэта было апошняе перамір’е ў вялікай вайне, у якой яна магла выступаць як наймацнейшая дзяржава. Спадчыннік Філіпа II, Філіп III, быў чалавекам абмежаваных здольнасцей, не цікавіўся палітыкай і аддаваў перавагу дэлегаваць кіраванне імперыяй іншым. Яго прэм’ер-міністрам стаў таленавіты палітык герцаг Лерма.

Герцаг Лерма (як і раней Філіп II) не быў зацікаўлены ў падтрымцы свайго саюзніка, Аўстрыі. У 1618 годзе яго месца заняў Бальтасар дэ Суньіга^[en], раней які служыў паслом у Вене. Дон Бальтасар лічыў, што ключом да абмежавання ўплыву Францыі і перамозе над галандцамі з’яўляецца больш цесны саюз з аўстрыйскімі Габсбургамі. У 1618 годзе пасля Пражскай дэфенестрацыі Аўстрыя і імператар свяшчэннай Рымскай імперыі Фердынанд II пачалі кампанію супраць Пратэстанцкай уніі і Багеміі. Суньіга падбухторваў Філіпа ўступіць у вайну на баку Аўстрыйскіх Габсбургаў, і Амброзіа Спінола, узыходная зорка іспанскай арміі, быў адпраўлены на чале Фламандскай арміі для ўдзелу ў канфлікце. Такім чынам, Іспанія ўступіла ў Трыццацігадовую вайну.

На шляху да Ракруа

У 1621 годзе Філіп III памёр і на прастол узышоў яго сын Філіп IV. Ваенная партыя атрымала такі моцны ўплыў, як ніколі да гэтага. На наступны год Суньігу змяніў Гаспар дэ Гусман Аліварэс, таленавіты дзяржаўны дзеяч, які лічыў, што прычына ўсіх няўдач Іспаніі крыецца ў Галандыі. Праз некаторы час, які спатрэбіўся Іспаніі для ўступлення ў вайну, багемцы былі разбіты на Белай Гары ў 1621 годзе і пры Штатлане ў 1623 годзе. Вайна з Нідэрландамі аднавілася ў 1621 годзе, а ў 1625 Спінола захапіў крэпасць Брэда пасля аблогі. Уступленне ў вайну дацкага караля Крысціяна IV выклікала вялікую заклапочанасць (Крысціян быў адным з нешматлікіх еўрапейскіх манархаў, які не меў праблем з фінансамі), але перамогі імперскага генерала Альбрэхта фон Валенштэйна над датчанамі пры Дэсау і пры Лутэры ў 1626 годзе ліквідавалі пагрозу.

У Мадрыда ўзнікла надзея, што Нідэрланды могуць ізноў уліцца ў імперыю, а пасля паражэння Даніі пратэстанты ў Германіі здаваліся заваяванымі. У Францыі зноў узнікла ўнутраная нестабільнасць (у 1627 годзе пачалася знакамітая аблога Ла-Рашэлі), і становішча Іспаніі зноў, здавалася, дасягнула ранейшых вышынь. Граф-герцаг Аліварэс у тыя дні сказаў: «Сёння бог ваюе на нашым баку, таму што ён — іспанец!»^[21] і шматлікія праціўнікі Іспаніі маглі б з гэтым пагадзіцца.

Аліварэс быў чалавекам, які значна апярэдзіў свой час; ён усведамляў, што Іспаніі неабходны рэформы, а для рэформаў патрэбны мі. Знішчэнне Аб’яднаных правінцый Нідэрландаў было адным з неабходных крокаў, з прычыны таго, што любая антыгабсбургская кааліцыя фінансавалася на галандскія грошы: галандскія банкіры стаялі за ост-індскімі купцамі Севільі, і паўсюль у свеце галандскія прадпрымальнікі і каланісты падрывалі гегемонію Іспаніі і Партугаліі. Спінола на чале іспанскай арміі сфакусаваў свае высілкі ў Нідэрландах, і здавалася, што вайна скончыцца на карысць Іспаніі.

У 1627 годзе кастыльская эканоміка знаходзілася ў стане заняпаду. Іспанцы звярнуліся да псавання манет для аплаты ваенных расходаў, і ў Іспаніі кошты ўзляцелі, як і годам раней у Аўстрыі. Да 1631 года ў выніку валютнага крызісу ў Кастыліі атрымала развіццё бартарная эканоміка, і ўрад не змог сабраць значную суму падаткаў з сялян, апынуўшыся ў поўнай залежнасці ад каланіяльнага (Сярэбранага флоту). Іспанскія арміі ў Германіі звярнуліся да практыкі самастойнай здабычы ўсяго неабходнага ў землях, дзе яны стаялі.

Аліварэса, які падтрымаў пэўныя меры па зборы падаткаў у Іспаніі на час вайны, пазней вінавацілі за сумніўную і бясплодную вайну ў Італіі. Галандцы, якія падчас Дванаццацігадовага перамір’я атрымалі значную перавагу на моры, працягвалі руйнаваць іспанскую і (асабліва) партугальскі марскі гандаль, ад якога Іспанія цалкам залежала пасля эканамічнага калапсу. Іспанія, рэсурсы якой вычарпаліся, усё больш і больш была ўразлівай да марскіх пагроз. Іспанскія перамогі ў Германіі і Італіі больш не адыгрывалі вялікага стратэгічнага значэння, а іх флот пачаў несці асабліва цяжкія страты.

Іспанскія ваенныя рэсурсы былі размеркаваны па ўсёй Еўропе, у тым ліку на моры было неабходна абараняць марскія камунікацыі ад узмацнелых галандскага і французскага флотаў, а таксама адказваць на пагрозу Асманскай імперыі і звязаных з ёй берберскіх піратаў у Міжземнамор’і. У той жа час пагрозу галандскаму суднаходству сталі ўяўляць дзюнкеркскія піраты, якія дамагліся вызначаных поспехаў. У 1625 годзе іспана-партугальскі флот пад камандаваннем адмірала Фрадыке дэ Таледа, адваяваў стратэгічна важны бразільскі горад Салвадор у галандцаў. З іншага боку, ізаляваныя і спусцелыя партугальскія фарты ў Афрыцы і Азіі падвяргаліся нападам галандцаў і англічан, акрамя таго, да таго часу яны перасталі быць важнымі гандлёвымі цэнтрамі.

У 1630 годзе шведскі кароль Густаў II Адольф, адзін з лепшых военачальнікаў свайго часу, высадзіўся ў Германіі і зняў аблогу з порта Штральзунд, які быў апошняй цвярдыняй на кантыненце, якая ўтрымлівалася германскімі войскамі, варожымі Імператару. Затым Густаў рушыў на поўдзень, атрымаўшы перамогі ў бітвах пры Брэйтэнфельдзе і пры Лютцэне, аказаўшы справе пратэстантаў вялікую падтрымку, прасунуўшыся так далёка. Сітуацыя для каталікоў палепшылася са смерцю Густава пад Лютцэнам у 1632 годзе і разгромнай перамогай імперскіх войскаў пад камандаваннем Фердынанда Аўстрыйскага і Фердынанда II Венгерскага ў пры Нёрдлінгене ў 1634 годзе. Выкарыстоўваючы становішча мацнейшага боку, у 1635 годзе імператар прапанаваў стомленым ад вайны германскім дзяржавам мір; яго многія прынялі, уключаючы дзве самыя магутныя, Брандэнбург і Саксонію.

Кардынал Рышэльё з’яўляўся моцным саюзнікам галандцаў і пратэстантаў з самага пачатку вайны, дапамагаючы ім фінансава і ўзбраеннем у імкненні спыніць рост магутнасці Габсбургаў у Еўропе. Рышэльё вырашыў, што падпісаны Пражскі мір супярэчыць інтарэсам Францыі і абвясціў вайну імператару Свяшчэннай Рымскай імперыі і Іспаніі праз некалькі месяцаў пасля падпісання мірнага дагавора. Больш вопытным іспанскім войскам у пачатку кампаніі спадарожнічаў поспех; Аліварэс вокамгненна пачаў наступ у паўночнай Францыі з Іспанскіх Нідэрландаў, разлічваючы пахіснуць рашучасць міністраў Людовіка XIII і зрынуць Рышэльё да таго як вайна вычарпае іспанскія фінансы і французы змогуць выкарыстаць усе свае ваенныя рэсурсы. У 1636 годзе, «année de Corbie», іспанскія войскі прасунуліся на поўдзень да Ам’ена і Карбі, стварыўшы пагрозу Парыжу і ледзь не завяршыўшы вайну ў такі кароткія тэрміны.

Тым не менш, пасля 1636 года Аліварэс, асцерагаючыся новага банкруцтва краіны, спыніў прасоўванне. Іспанская армія за ўсю сваю гісторыю не праходзіла так далёка. Французы атрымалі перадышку, якой скарысталіся для мабілізацыі сваіх войскаў. У бітва ў Даўнса (англ.) (бел. у 1639 годзе іспанскі флот пацярпеў разгромнае паражэнне ад галандцаў, і іспанцы не змаглі перакідаць падмацаванні і забеспячэнне для сваёй арміі ў Нідэрландах. Іспанская Фламандская армія, у шэрагах якой былі лепшыя іспанскія салдаты і камандзіры, сустрэлася з французскім авангардам пад камандаваннем прынца дэ Кандэ ў паўночнай Францыі ля Ракруа ў 1643 годзе. Іспанцы, якімі камандаваў Франсіска дэ Мела, былі разбіты ўшчэнт. Адна з лепшых і самых вядомых армій пацярпела поўнае паражэнне на поле бітвы. Міф пра непераможнасць іспанцаў быў разбураны.

Афрыка і Міжземнамор’е

У XVI стагоддзі Асманская імперыя стала ўяўляць значную пагрозу для Еўропы. Асманскія заваяванні^[en] паспяхова пачаліся з рашучай перамогі пры Мохачы.^[22] Карл I аддаў перавагу стратэгіі стрымлівання Асманскай імперыі з дапамогай флоту, перашкаджаючы высадцы турак на венецыянскіх тэрыторыях ва ўсходнім Міжземнамор’і.

У часы кіравання Карла I назіралася памяншэнне прысутнасці Іспаніі ў Паўночнай Афрыцы, нягледзячы на тое, што Туніс і яго порт, Ла-Гулет, былі ўзяты ў 1535 годзе. Адно за адным, большая частка іспанскіх уладанняў была страчана: Пеньён-дэ-Велес-дэ-ла-Гамера (1522), Санта-Крус-дэ-ла-Сак-Пекенья (1524), Алжыр (1529), Трыпалі (1551), Беджая (1554), і ўрэшце Ла-Гулет і Туніс (1569).

У адказ на напады берберскіх піратаў на ўсходняе ўзбярэжжа Іспаніі Карл арганізаваў экспедыцыі ў Туніс (1535) і Алжыр (1541).

У 1565 туркі, якія высадзіліся на стратэгічна важным востраве Мальта, пацярпелі паражэнне ад гаспітальераў, якія баранілі яго. Смерць Сулеймана Цудоўнага ў наступным годзе і ўзыходжанне на прастол куды менш здольнага кіраўніка Селіма II была на руку Філіпу II, які вырашыўся перанесці баявыя дзеянні да турэцкіх берагоў. У 1571 годзе змяшаны флот з іспанскіх, венецыянскіх і папскіх караблёў пад камандаваннем незаконнага сына Карла Хуана знішчыў асманскі флот у бітве пры Лепанта, найбуйнейшай марской бітве ў еўрапейскіх водах пасля бітвы пры Акцыуме ў 31 годзе да н.э. Гэта бітва адзначыла канец асманскай гегемоніі ў Міжземнамор’і. Гэтыя падзеі значна паднялі прэстыж Іспаніі, што было выключна важна ў сувязі з прасоўваннем Філіпам ідэй Контррэфармацыі па-за межамі імперыі.

Тым не менш, туркі неўзабаве аправіліся ад паражэння. Яны вярнулі Туніс у 1574 годзе, і дапамаглі свайму саюзніку, Абу Марван Абд аль-Маліку, вярнуць трон Марока ў 1576. Са смерцю персідскага шаха Тахмаспа I у асманскага султана з’явілася магчымасць уварвацца ў гэту краіну і ў 1580 ён пагадзіўся на перамір’е з Філіпам II у Міжземнамор’і.^[23]

У першай палове XVII стагоддзя іспанцы атрымалі Ларачэ^[en] і Ла-Мамору^[es] на атлантычным узбярэжжы Марока, а таксама востраў Пеньён-дэ-Алусемас у Міжземным моры, аднак ужо ў другой палове стагоддзя Ларачэ і Ла-Мамора былі страчаны.

Апошнія гады магутнасці Іспанскай імперыі

Паўстанні ўнутры краіны, страты ў выніку Трыццацігадовай вайны і адзінаццацігадовай вайны з Францыяй (1640—1665)

Падчас кіравання Філіпа IV, асабліва пасля 1640 года, адбылося аддзяленне шэрагу тэрыторый і паўстанняў у розных рэгіёнах, якія знаходзіліся пад кіраваннем іспанскай кароны. Сярод іх вайна за незалежнасць Партугаліі, паўстанне ў Каталоніі (абодва ваенныя канфлікты пачаліся ў 1640 годзе), змова ў Андалузіі (1641) і шэраг інцыдэнтаў у Навары, Неапалі і Сіцыліі ў канцы 1640-х гадоў. Гэтыя падзеі адбываліся адначасова з войнамі, якія вяла Іспанская імперыя па-за межамі паўвострава: у Нідэрландах (якая аднавілася ў 1621 годзе пасля заканчэння тэрміна перамір’я) і Трыццацігадовай вайной. У сваю чаргу, канфлікт з Францыяй (з 1635 года) быў цесна звязаны з каталонскай праблемай.

год

У 1640 годзе ў Партугаліі адбылася рэвалюцыя пад правадырствам Жуана Брагансы, прэтэндэнта на прастол. Ён карыстаўся шырокай падтрымкай партугальскага народа, і іспанцы, якія вялі войны адразу на некалькіх франтах, не змаглі нічога яму супрацьпаставіць. De facto Іспанія і Партугалія знаходзіліся ў стане міру з 1641 па 1657 гады. Пасля смерці Жуана IV Іспанія распачала спробу вярнуць Партугаліі, на прастол якой узышоў сын Жуана IV Афонсу VI, але пацярпела паражэнні ў бітвах пры Амейш'яле^[en] (1663) і каля Віла-Вісозы^[en] (1665), і ў выніку прызнала незалежнасць Партугаліі ў 1668 годзе.

У 1648 годзе Іспанія завяршыла вайну з Нідэрландамі і прызнала незалежнасць Аб’яднаных Правінцый, падпісаўшы Вестфальскі мір, які адначасова завяршыў і Васьмідзесяцігадовую, і Трыццацігадовую войны. Неўзабаве іспанцы былі выгнаны з Тайваня, былі страчаны Табага, Кюрасаа і астравоў Карыбскага мора.

Вайна з Францыяй працягвалася адзінаццаць гадоў, увесь гэты час Францыя імкнулася цалкам знішчыць магутнасць Іспаніі і не даць Іспанскай імперыі аднавіць рэсурсы. Іспанская эканоміка стала настолькі слабой, што Імперыя ледзь спраўлялася з вядзеннем бесперапынных ваенных дзеянняў. Паўстанне ў Неапалі было здушана ў 1648 годзе, у Каталоніі — у 1652, у 1656 была здабыта перамога над французамі ў бітве пры Валансьене^[en] (гэта бітва была апошняй іспанскай перамогай), аднак зыход вайны вырашыўся ў бітве ў дзюнах (каля Дзюнкерка) у 1658 годзе, у якой французская армія пад камандаваннем віконта дэ Цюрэна (з англійскай дапамогай) нанесла паражэнне рэшткам іспанскай арміі ў Нідэрландах. Іспанія ў 1659 годзе падпісала Пірэнейскі мір, паводле якога саступіла Францыі Русільён, Фуа, Артуа і большую частку Латарынгіі. Таксама дагаворам прадугледжваўся шлюб іспанскай інфанты з Людовікам XIV.

У апошнія гады свайго кіравання Філіп IV, пасля завяршэння найбуйнейшых канфліктаў, сканцэнтраваўся на вайне з Партугаліяй. Аднак час быў ужо ўпушчаны. За некалькі месяцаў да яго смерці (17 верасня 1665 года ў Мадрыдзе), паражэнне ў бітве каля Віла-Вісозы^[en] 17 чэрвеня вырашыла зыход барацьбы за захаванне Партугаліі ў складзе імперыі. У той часам Іспанія знаходзілася ў стане глыбокага эканамічнага і дэмаграфічнага крызісу, які закрануў усе рэгіёны краіны.

Нягледзячы на тое, што Іспанская імперыя захавала велізарныя тэрыторыі па ўсім свеце (якія да гэтага часу паменшыліся з прычыны аддзялення Партугаліі і нападаў французаў і англічан), роля наймацнейшай еўрапейскай дзяржавы перайшла да Францыі.

Імперыя пры апошнім Габсбургу (1665—1700)

У момант смерці Філіпа IV яго сыну Карлу II было ўсяго чатыры гады, таму яго маці Мар'яна Аўстрыйская стала рэгентам. Гэта прывяло да таго, што рэальная ўлада была сканцэнтравана ў руках яе валіда аўстрыйскага езуіта айца Нітгарда^[en], які ў верасні 1666 года быў прызначаны на пасаду Вялікага Інквізітара. Кіраванне Карла II можна падзяліць на два перыяды. Першы — з 1665 па 1679 гады — характарызаваўся вяласцю эканомікі і палітычнай барацьбой паміж валіда каралевы, айцом Нітгардам і Фернанда дэ Валенсуэла^[es], з аднаго боку, і незаконнанароджаным сынам Філіпа IV донам Хуанам Аўстрыйскім з іншага. Апошні арганізуе пераварот у 1677 годзе, у выніку якога Нітгарда і Валенсуэлу адхіляюць ад улады.

Другі перыяд кіравання пачаўся ў 1680 годзе, калі валіда караля стаў Хуан Францыска дэ ла Серда. Ён прапанаваў правядзенне новай эканамічнай палітыкі праз дэвальвацыю валюты, што прывяло да росту коштаў і спрыяла павольнаму аднаўленню эканомікі. У 1685 годзе да ўлады прыйшоў граф Арапеса^[es], які ўвёў абмежаванні на расходы двара для таго, каб прадухіліць новыя банкруцтвы.

У гэты перыяд ішла вайна супраць Францыі, на працягу якой уплыў Іспаніі ў Еўропе і Амерыцы істотна зменшыўся, што добра ілюструе перадача часткі вострава Эспаньёла Францыі паводле Рэйсвейкскага мірнага дагавора.

У апошнія дзесяцігоддзі XVII стагоддзя адзначаецца заняпад і застой у эканоміцы і палітычнага жыцця Іспаніі; у той час як у астатняя Еўропа прыступіла да маштабных зменаў у кіраванні і ў грамадстве — у той час адбылася Славутая рэвалюцыя ў Англіі і ішло кіраванне Людовіка XIV у Францыі, — Іспанія плыла за вадой. Бюракратычны апарат кіравання, сфарміраваны пры кіраванні Карла I і Філіпа II, патрабаваў удзелу ў кіраванні моцнага манарха; слабасць і нежаданне кіраваць імперыяй з боку Філіпа III і Філіпа IV прывялі да дэградацыі дзяржаўнай сістэмы кіравання. Карл II быў хворы і бездапаможны, ён памёр бяздзетным у 1700 годзе.

Сучасная гістарыяграфія больш паблажлівая да Карла II і яго абмежаванай дзеяздольнасці, адзначаючы, што кароль, нягледзячы на тое, што знаходзіўся на грані разумовай паўнавартаснасці, усведамляў сваю адказнасць за краіну, прыкладаючы ўсе свае сілы, каб падтрымліваць ідэю велічы Іспаніі. Пра гэта сведчыць яго завяшчанне, якім ён імкнецца забяспечыць цэласнасць імперыі ва ўмовах згасання кіруючай дынастыі:

Прызначаю сваім пераемнікам (у выпадку, калі Бог пакіне мяне бяздзетным) герцага Анжуйскага, другога сына спадчынніка французскага прастола; і такім чынам ён становіцца спадчыннікам усіх маіх тытулаў і земляў без выключэння.

Арыгінальны тэкст (ісп.)

'Declaro mi sucesor (en el caso de que Dios se me lleve sin dejar hijos) el de Anjou, hijo segundo del Delfín de Francia; y, como a tal, lo llamo a la sucesión de todos mi reinos y dominios sin excepción de ninguna parte de ellos.^[24]

Імперыя пры Бурбонах: рэформы і аднаўленне эканомікі (1713—1806)

Змена дынастыі

Новы кіраўнік быў не занадта добра прыняты ў Іспаніі, апроч затрымкі ўрачыстага ўезду караля ў Мадрыд з-за дрэннага надвор’я і бясконцых прыёмаў, прыдворныя пачалі заўважаць, што ён слабавольны, цнатлівы, набожны, меланхалічны і знаходзіўся ў вялікай залежнасці ад свайго духоўніка, што адбілася ў прыпеўцы таго часу:

Гуляй, хлопчык, гуляй,
Раз кардынал так загадаў

Арыгінальны тэкст (ісп.)

'Anda, niño, anda,
Porque el cardenal lo manda^[24]

Аднак Філіп V не імкнуўся выкарыстоўваць рэсурсы Іспаніі на раскошу свайго двара і павелічэнне станаў сваіх набліжаных, як раней Філіп I Прыгожы, ён жадаў быць добрым манархам, нягледзячы на істотныя адрозненні паміж ім і яго падданымі. Гэтыя адрозненні былі настолькі вялікія, што з усёй вядомай прамовы маркіза дэ Кастэльдасрыёса, пасла Іспаніі ў Францыі, Філіп не змог зразумець нічога, уключаючы знакамітую фразу «Ya no hay Pirineos» (ісп.: Пірэнеяў больш няма); у сувязі з тым, што Філіп зусім не ведаў іспанскай мовы, яго дзед Людовік XIV быў вымушаны перакладаць для ўнука. Пасля завяршэння прамовы пасла Кароль-Сонца сказаў будучаму каралю «Стань добрым іспанцам». З гэтым пажаданнем сямнаццацігадовы кароль узыйшоў на трон.^[25]

Тым не менш, на іспанскі трон і землі былі і іншыя прэтэндэнты, што прывяло да таго, што завяшчанне Карла II не было прызнана ўсімі. У сувязі з гэтым ваеннае супрацьстаянне было практычна непазбежным; эрцгерцаг Карл Аўстрыйскі прад’явіў свае прэтэнзіі, паклаўшы пачатак Вайне за іспанскую спадчыну (1702—1713).

Гэта вайна і тактычныя і стратэгічныя пралікі падчас яе вядзення прывялі да новых паражэнняў іспанскіх войскаў, у тым ліку на тэрыторыі паўвострава. У выніку былі страчаны Аран, востраў Мінорка, а найбольш балючай і доўгачасовай стратай стаў Гібралтар, які абаранялі ўсяго 50 іспанскіх салдатаў супраць англа-галандскага флоту.

Філіп V не быў гатовы да кіравання найбуйнейшай імперыяй таго часу і ўсведамляў гэта, таму ён імкнуўся атачыць сябе найбольш кваліфікаванымі спецыялістамі, якімі толькі мог. Такім чынам Бурбоны і тыя людзі, якіх яны запрасілі да свайго двара, сталі часткай праекта Іспанскай імперыі, і яны імкнуліся ўліцца ў іспанскае грамадства; напрыклад пра Алесандра Маласпіна казалі, што ён быў «італьянцам у Іспаніі і іспанцам у Італіі», Карл III загадаў вылепіць статуі ўсіх каралёў і найбуйнейшых дзяржаўных дзеячаў Іспаніі ад вестготаў да свайго часу (уключаючы сваю), маркіз Эскілачэ^[en] абражаўся, калі іспанскія дваране не звярталіся да яго на «ты», як гэта было заведзена, а па вечарах еў шакалад, што было традыцыяй іспанскай знаці, якая адрознівала яе ад іншых еўрапейскіх дваран; але, магчыма, найбольш яркім эпізод — калі Філіп V пры сустрэчы з дзедам Людовікам XIV, які прапанаваў яму магчымасць у будучыні вярнуцца ў Францыю, як кароль, які дасягнуў уздыму Іспаніі, а не пасля яе заняпаду, адказаў:

Я зрабіў свой выбар і нішто ў свеце не можа не зможа прымусіць мяне адмовіцца ад кароны, якую даў мне Бог, нішто на свеце не прымусіць мяне растацца з Іспаніяй і іспанскім народам

Арыгінальны тэкст (ісп.)

'Está hecha mi elección y nada hay en la tierra capaz de moverme a renunciar a la corona que Dios me ha dado, nada en el mundo me hará separarme de España y de los españoles.^[24]

Утрэхцкім мірным дагаворам (11 красавіка 1713 года) наймацнейшыя сусветныя дзяржавы замацавалі баланс сіл у Еўропе. Новы кароль з дому Бурбонаў, Філіп V, захаваў заакіянскія ўладанні, але саступіў Сіцылію і частку міланскіх уладанняў Савоі; Гібралтар і востраў Мінорка адышлі да Вялікабрытаніі, а астатнія кантынентальныя ўладанні (Іспанскія Нідэрланды, Неапаль, Мілан, і Сардзінія) да Аўстрыі. Гэтым жа дагаворам былі падзелены кароны Францыі і Іспаніі, а Філіп V адрокся ад прэтэнзій на французскі прастол. Брытанцы таксама дамагліся права манапольнага гандлю рабамі ў іспанскіх калоніях у Амерыцы («асьента») на трыццаць гадоў.

Рэформа імперыі

З прыходам да ўлады дынастыі Бурбонаў была зменена ўся адміністрацыйна-тэрытарыяльная арганізацыя дзяржавы, былі выдадзены так званыя Дэкрэты Нуэва-Планта, паводле якіх ліквідаваліся правы і прывілеі старажытных дзяржаў паўвострава, а ўся Іспанская дзяржава была падзелена на правінцыі, названыя генерал-капітанствамі, і ў ва ўсіх іх былі ўведзены ідэнтычныя законы; мэтай гэтых рэформы было дасягненне аднастайнасці і цэнтралізацыі іспанскай дзяржавы па прыкладзе тэрытарыяльнай мадэлі Францыі.

Акрамя таго, Філіп V прыняў ідэі французскіх меркантылістаў і стаў ужываць іх па ўсёй цэнтралізаванай манархіі, паступова ўкараняючы і ў амерыканскіх калоніях. Галоўным кірункам палітыкі тут стала пазбаўленне ўлады мясцовай крэольскай арыстакратыі і паслабленне ўплыву ордэны езуітаў: апошнія былі выгнаны з іспанскіх калоній у Амерыцы ў 1767 годзе. У дадатак да консульстваў, якія ўжо існавалі ў Мехіка і Ліме, было заснавана яшчэ адно ў Веракрусе.

З 1717 па 1718 гады Савет Індый і Каса-дэ-Кантратасьён былі пераведзены з Севільі ў Кадыс, які стаў адзіным портам, што абслугоўваў гандаль з амерыканскімі калоніямі.

У выніку рэформы органаў выканаўчай улады былі створаны дзяржаўныя сакратарыяты, папярэднікі міністэрстваў. Былі праведзены рэформы мытні, акцызнай і падатковай сістэмы, быў створаны кадастр (хоць і павесці да канца падатковую сістэму так і не ўдалося), была праведзена рэформа арміі, у якой палкі змянілі тэрцыі; аднак найбольшым дасягненнем стала аб’яднанне разрозненых флотаў і верфяў у адзіную Армаду^[24]. Гэтыя рэформы сталі магчымыя дзякуючы Хасэ Патынья^[en], Хасэ дэль Кампілья^[en] і Зянону дэ Самадэвілья^[es] і шэрагу лепшых спецыялістаў ваенна-марской справы свайго часу, што стала паспяховым прыкладам мерытакратыі.

Гэтыя рэформы былі следствам новай экспансіянісцкай палітыкі, пасродкам якой кароль імкнуўся аднавіць страчаныя пазіцыі Іспаніі. Так, у 1717 годзе іспанскі флот ненадоўга вярнуў Сардзінію і Сіцылію, якія Іспанія зноў павінна была саступіць пад націскам альянсу Аўстрыі, Францыі, Вялікабрытаніі і Нідэрландаў, і страціўшы флот у бітве каля мыса Пасара. Тым не менш, іспанскія дыпламаты склалі сямейны пакт^[en] з французскімі сваякамі караля, дзякуючы чаму карона Каралеўства Абедзвюх Сіцылій дасталася другому сыну іспанскага караля. Пазней новая дынастыя стане вядомая як Неапалітанскія Бурбоны.

Каланіяльныя войны ў XVIII стагоддзі

Адной з найважнейшых іспанскіх перамог за ўвесь каланіяльны перыяд у Амерыцы і найбольш важнай перамогай XVIII стагоддзя стала аблога Картахены ў 1741 годзе (падчас вайны за вуха Джэнкінса), падчас якой велізарны англійскі флот з 186 караблёў з 23.600 салдатамі і матросамі на борце напаў на іспанскі порт Картахена-дэ-Індыяс (у сучаснай Калумбіі). Гэта бітва стала найбуйнейшым у гісторыі Каралеўскага флоту Вялікабрытаніі і на сённяшні дзень з’яўляецца другой па маштабе пасля Нармандскай аперацыі. Пасля двух месяцаў інтэнсіўнага артылерыйскага агню англійскіх караблёў і батарэй, якія баранілі гавань Картахены і крэпасць Сан-Феліпэ-дэ-Барахас, нападаючыя адступілі, страціўшы 50 караблёў і 18.000 чалавек. Паспяховая стратэгія іспанскага адмірала Бласа дэ Леса адыграла вырашальную ролю ў адбіцці брытанскай аблогі, а здабытая перамога дазволіла прадоўжыць іспанскае дамінаванне на моры да пачатку XIX стагоддзя. Пасля гэтага паражэння англійская цэнзура забараніла распаўсюджванне інфармацыі пра гэту падзею, і толькі некалькі брытанскіх кніг утрымліваюць спасылкі на гэту важную марскую бітву. Нават сёння пра яго вядома значна менш, чым Трафальгарскую бітву ці пра Вялікую Армаду.

Іспанія таксама вяла барацьбу з Партугаліяй за Калоніі-дэль-Сакрамента на тэрыторыі сучаснага Уругвая, якая была перавалачнай базай для брытанскай кантрабанды на Рыа-дэ-ла Плата. У 1750 годзе Партугалія саступіла гэты горад Іспаніі ў абмен на сем з трыццаці езуіцкіх калоній гуарані на мяжы з Бразіліяй, што пасля прывяло да вайны гуарані. Іспанцы выгналі езуітаў, што пацягнула за сабой канфлікт з гуарані, які доўжыўся адзінаццаць гадоў.

Ажыўлены марскі гандаль Бурбонаў з Амерыкай быў перапынены брытанскім флотам падчас Сямігадовай вайны (1756—1763), падчас якой Іспанія і Францыя вялі ваенныя дзеянні ў калоніях з Партугаліяй і Вялікабрытаніяй. Іспанскія поспехі на поўначы Партугаліі былі азмрочаны ўзяццем Гаваны і Манілы англічанамі. Вайна завяршылася падпісаннем Парыжскага мірнага дагавора, паводле ўмоў якога Іспанія вярнула Гавану і Манілу, але саступіла Сакрамента. Акрамя таго, Францыя саступіла Іспаніі Луізіяну на захад ад Місісіпі, уключаючы яе сталіцу, Новы Арлеан, а Іспанія саступіла Фларыду Вялікабрытаніі.

Так ці інакш, XVIII стагоддзе было перыядам росквіту іспанскіх калоній дзякуючы росту гандлю, асабліва ў другой палове стагоддзя з рэформамі Бурбонаў. Рэйсы адзіночных суднаў праз вызначаныя інтэрвалы прыйшлі на змену ранейшаму парадку адпраўкі цэлага флоту ў Індыі, а ў 1760-я гады здзяйсняліся рэгулярныя рэйсы паміж Кадысам, Гаванай і Пуэрта-Рыка, і нават да вусця Ла-Платы, дзе ў 1776 годзе было створана віцэ-каралеўства. Для барацьбы з кантрабандай, якая наносіла велізарную шкоду імперыі ў часы Габсбургаў, быў уведзены марскі рэгістр.

У 1777 годзе новая вайна з Партугаліяй завяршылася Дагаворам у Сан-Ільдэфонса, паводле якога Іспанія вярнула Сакрамента і атрымала астравы Анабон і Фернанда-По ля берагоў Гвінеі ў абмен на шэраг заваяваных тэрыторый у Бразіліі.

Пазней адбыліся дзве буйныя падзеі ў іспанскай Амерыцы, якія прадэманстравалі ўстойлівасць новай сістэмы каланіяльнага кіравання: паўстанне Тупака Амару II у Перу ў 1780 годзе і рэвалюцыя ў Венесуэле. Абедзва гэтых падзеі сталі, між іншым, рэакцыяй на ўсё большую цэнтралізацыю адміністрацыі Бурбонаў.

У 1780-я гады аб’ём марскога гандлю імперыі працягваў расці, а флот стаў буйнейшым і стаў прыносіць большы даход. Канец манаполіі Кадыса ў амерыканскім гандлі быў звязаны з ростам вытворчасці ў Іспаніі. Найбольшае значэнне меў хуткі рост вытворчасці тэкстыльнай прадукцыі ў Каталоніі, дзе сталі актыўна ўкараняцца механічныя прадзільныя машыны, што зрабіла яе найбуйнейшым цэнтрам тэкстыльнай прамысловасці ў Міжземнамор’і. Гэта спрыяла з’яўленню нешматлікага, але палітычна актыўнага класа буржуазіі ў Барселоне. Прадукцыйнасць сельскай гаспадаркі па-ранейшаму заставалася на нізкім узроўні нягледзячы на з’яўленне новай тэхнікі ў сялянскіх гаспадарках і ўзмацненне эксплуатацыі беззямельных сялян.

Аднаўленне эканомікі краіны пасля войнаў ізноў было перапынена пачаткам Вайны за незалежнасць ЗША (1779—1783), у якой Іспанія падтрымала Злучаныя Штаты ў барацьбе з Вялікабрытаніяй. Паводле ўмоў Парыжскага міру (1783) Іспанія вярнула Фларыду і Менорку сабе, акрамя таго, брытанцы пакінулі Кампечэ і Бераг Маскітаў на ўзбярэжжы Карыбскага мора. Тым не менш, Іспаніі не ўдалося вярнуць Гібралтар, а таксама прыйшлося прызнаць брытанскі суверэнітэт над Багамскімі астравамі, дзе пражывала шмат прыхільнікаў караля са страчаных калоній, і архіпелагам Сан-Андрэс-і-Правідэнсія, кіраванне якім Іспанія ўжо не магла ажыццяўляць.

Тым часам паміж Іспаніяй і Вялікабрытаніяй адбыўся Нуткінскі крызіс, які завяршыўся у пачатку 1790-х гадоў падпісаннем серыі канвенцый^[en], якімі былі вызначаны межы іспанскіх і брытанскіх уладанняў на ціхаакіянскім узбярэжжы. У гэты ж перыяд Алесандра Маласпіна на службе іспанскай кароне прадпрымаў спробу знайсці Паўночна-Заходні праход (экспедыцыя Маласпіны^[en]).

Іспанія ў 1800 годзе

Эканамічныя і істытуцыянальныя рэформы прынеслі свае плады, а ў ваенным плане вялікае значэнне мела перамога ў вайне за вуха Джэнкінса, калі Вялікабрытанія не змагла захапіць стратэгічна важны горад Картахену.

У выніку ў XVIII стагоддзі Іспаніі ўдалося захаваць свае каланіяльныя ўладанні, аднак статус звышдзяржавы быў ужо страчаны. Велізарная каланіяльная імперыя па-ранейшаму адыгрывала вялікае значэнне ў свеце, і, нягледзячы на тое, што на еўрапейскай арэне вырас палітычны ўплыў Францыі, Вялікабрытаніі і Аўстрыі, ёй усё ж належаў самы вялікі флот у свеце, а іспанская валюта была наймацнейшай.

Нягледзячы на тое, што Іспанская імперыя не змагла вярнуць сабе ранейшую сілу і славу, усё ж ёй удалося шмат чаго дасягнуць з часу вайны за Іспанскую спадчыну. Пры новай дынастыі Іспанія значна менш рэсурсаў выдаткоўвала на вядзенне войнаў, што дазволіла пачаць доўгі працэс аднаўлення эканомікі і палітычных і адміністрацыйных рэформаў. Дэмаграфічны спад XVII стагоддзя быў пераадолены, тым не менш урад вёў актыўную палітыку па прыцягненні імігрантаў з іншых еўрапейскіх краін, галоўным чынам немцаў і швейцарцаў. Аднак у пачатку стагоддзя ў Еўропе адбыліся дзве падзеі, якія цалкам змянілі далейшы ход іспанскай гісторыі: французскія рэвалюцыйныя войны і Напалеонаўскія войны.

Заход глабальнай імперыі (1808—1898)

Вялікая французская рэвалюцыя і Напалеонаўскія войны

Пасля пачатку Вялікай французскай рэвалюцыі ў 1789 годзе Іспанія далучылася да альянсу краін, якія ўступілі ў барацьбу з рэвалюцыйным урадам. Армія пад камандаваннем генерала Рыкардаса^[en] увайшла ў Русільён, аднак праз некалькі гадоў, у 1794 годзе, французскія войскі выгналі іспанцаў і ўварваліся на тэрыторыю Іспаніі. Мануэль Гадой, які атрымаў пасаду першага міністра, вёў палітыку падтрымання міру з Францыяй: паводле Базельскага дагавора 1795 года ён змог яго дасягнуць шляхам саступкі французам паловы вострава Эспаньёла (у наш час Гаіці).

Паводле ўмоў дагавора ў Сан-Ільдэфонса 1796 года Іспанія ўступіла ў саюз з напалеонаўскай Францыяй супраць Вялікабрытаніі, што азначала аб’яднанне армій і флотаў дзвюх краін. Бітва пры Сент-Вінцэнце паклала пачатак перамогам брытанскага флоту, які, тым не менш, не змог скарыстацца перавагай. Варта адзначыць, што ў бітвах пры Кадысе^[en] і пры Санта-Крус-дэ-Тэнэрыфэ брытанскі флот усё ж двойчы пацярпеў паражэнне. Найбольш значнымі паражэннямі Іспаніі сталі страта Трынідада (1797) і Меноркі. У 1802 годзе быў падпісаны Ам'енскі мір, паводле якога Іспанія вярнула Менорку.

Неўзабаве ваенныя дзеянні аднавіліся, і Напалеон стаў планаваць уварванне праз Ла-Манш. Аднак пасля катастрофы франка-іспанскага флоту пры Трафальгары (1805) уварванне ў Вялікабрытанію стала немагчыма, а здольнасць Іспаніі абараняць і захоўваць сваю імперыю была падарвана. Пасля паражэння пры Трафальгары Іспанія засталася без флоту і не магла ні супрацьстаяць Вялікабрытаніі, ні забяспечыць транспартнае паведамленне з заморскімі калоніямі.

У той час як на кантыненце Напалеон Банапарт наносіў паражэнні другой кааліцыі, Іспанія правяла кароткую пераможную вайну супраць Партугаліі (Апельсінавая вайна), у выніку якой анексавала Алівенсу. У 1800 годзе Францыя вярнула Луізіяну. Калі Напалеон абвясціў кантынентальную блакаду, Іспанія падтрымала Францыю падчас акупацыі апошняй Партугаліі, якая адмовілася далучыцца да блакады. Такім чынам французскія войскі ўвайшлі ў краіну, раскватараваўшыся ў гарнізонах буйных гарадоў.

У 1808 годзе Напалеон скарыстаўся рознагалоссямі паміж каралём Іспаніі Карлам IV і яго сынам, будучым каралём Фердынандам VII, прымусіўшы іх адрачыся ад прастола і пасадзіўшы на іспанскі трон свайго брата Жазефа.

2 мая 1808 года ў Мадрыдзе адбылося паўстанне. Нягледзячы на тое, што паўстанне было падушана, яно паслужыла пачаткам Іспана-французскай вайны. Іспанскія паўстанцы пад камандаваннем генерала Кастанаса нанеслі паражэнне французскім войскам пры Байлене (гэта было першым паражэннем Напалеона), аднак скарыстацца пладамі сваёй перамогі так і не змаглі. Французы распачалі контрнаступленне і аднавілі ўладу Жазефа I. Баявыя дзеянні працягваліся, іспанцы перайшлі да тактыкі «партызанскай вайны». У далейшым з дапамогай Вялікабрытаніі іспанцы выгналі французаў з паўвострава, і пасля бітвы пры Ватэрлоа Фердынанд VII вярнуў свой трон. Тым часам у іспанскіх калоніях пачаўся рух за незалежнасць.

Вайна за незалежнасць іспанскіх калоній у Амерыцы

На працягу ўсёй каланіяльнай эпохі бесперапынныя паўстанні спрыялі стварэнню праектаў па прадастаўленні незалежнасці амерыканскім калоніям^[es] у самой Іспаніі, аднак рух за незалежнасць іспанаамерыканскіх калоній набраў сілу да моманту спрэчак наконт іспанскага трона паміж Карлам IV і яго сынам, будучым каралём Фердынандам VII, гэтым скарыстаўся Напалеон Банапарт, які арганізаваў так званае «адрачэнне ў Баёне^[es]» у 1808 годзе, пасля чаго на іспанскі трон быў пасаджаны брат Напалеона Жазеф. Французская інтэрвенцыя прывяла да народнага паўстання, якое атрымала назву Войны за незалежнасць Іспаніі (1808—1814). Такім чынам, пытанне аб тым, каму належыць рэальная ўлада ў Іспаніі, не мела адназначнага адказу.

Пры поўнай палітычнай нявызначанасці ў Іспаніі ў калоніях іспанскай Амерыкі, якімі часта кіравалі крэолы, пачалася серыя паўстанняў, і мясцовая арыстакратыя, статус якой падчас былых рэформ Бурбонаў быў значна паніжаны, а паўнамоцтвы скарочаны, сталі ўяўляць значную пагрозу. 5 жніўня 1808 года ў Мехіка адбыўся першы сход рэвалюцыйнай хунты^[27], а за ім рушылі ўслед паўстанні па ўсім кантыненце, на чале якіх як правіла стаялі хунты з мясцовай арыстакратыі.

Іспанскія ўлады ў Амерыцы, а затым і Фердынанд VII пасля свайго аднаўлення на троне ў 1814 годзе, не прызнавалі легітымнасць ствараных хунт. Віцэ-кароль Фернанда дэ Абаскаль і дон Пабла Марылья, які ўзначаліў ваенную экспедыцыю, сталі галоўнымі абаронцамі інтарэсаў іспанскай манархіі на кантыненце.

Народныя рухі ў іспанскіх калоніях прывялі да адкрытага супрацьстаяння з іспанскай каронай, якое вылілася ў вайну кантынентальнага маштабу, мэтай якой стала ўсталяванне незалежнасці калоній і прыходу да ўлады ў іх, як правіла, рэспубліканскіх урадаў. Найбольш выдатнымі дзеячамі перыяду вайны за незалежнасць іспанскіх калоній у Амерыцы сталі Сімон Балівар і Хасэ дэ Сан-Марцін, якія сталі на чале паўстанцкай арміі і канчаткова разбілі верныя іспанскай манархіі войскі ў бітве пры Аякуча ў 1824 годзе.

Пачынаючы з 1810-х гадоў у Іспанскай Амерыцы^[en] ідуць складаныя палітычныя працэсы, у выніку якіх іспанскія калоніі становяцца незалежнымі дзяржавамі. Набіраючая сілу Амерыканская імперыя набыла астатнія каланіяльныя ўладанні Іспаніі (Фларыду ў 1821 годзе, набыла правы на іспанскія ўладанні ў Арэгоне), анексавала Тэхас і землі на поўнач ад новастворанай мексіканскай дзяржавы: Нью-Мексіка, Юту, Каліфорнію і Неваду).

Канчатковы заняпад і іспана-амерыканская вайна

За вайной за незалежнасць іспанскіх калоній у Амерыцы рушылі ўслед перыяд абсалютнай манархіі (злавеснае дзесяцігоддзе^[es]), дынастычныя канфлікты, мяцеж абсалютыстаў, ваенны пераварот лібералаў і барацьба паміж фракцыямі лібералаў, падчас якіх палітычная стабільнасць у той ступені, якая была неабходна для вядзення ўпэўненай знешняй палітыкі, у краіне доўжылася нядоўга. Да найбольш выдатных дзяржаўных дзеячаў гэтага перыяду варта аднесці Леапольда О’Донела (1856—1863), які падчас грамадзянскіх войнаў і мецяжоў зрабіў вялікі ўнёсак у згуртаванне іспанскага грамадства і праявіў сябе на міжнароднай арэне: на чале з ім Іспанія выйграла вайну з Марока, атрымаўшы перамогі пры Тэтуане^[es] і Вад-Расе^[es], у выніку чаго была пашырана тэрыторыя Сеўты і адваявана Санта-Крус-дэ-ла-Мар-Пекенья на атлантычным узбярэжжы; спрабаваў мірным шляхам урэгуляваць пытанне з Філіпінамі, разам з Імператарам Мексікі адваяваў раней страчаную частку іспанскіх калоній у Мексіцы, у саюзе з французамі распачаў экспедыцыю ў Кахінхіну, дзе былі забіты некалькі місіянераў. Акрамя таго, Педра Сантана, кіраўнік кіруючай фракцыі ў Дамініканскай Рэспубліцы, вярнуў каланіяльны статус сваёй краіне, і толькі перыпетыі ўнутранай палітыкі на востраве і падтрымка гаіцян прывялі да таго, што гэта калонія зноў была страчана ў 1865 годзе.

Эканамічны крызіс, які ўзнік з-за росту коштаў на бавоўну ў выніку Грамадзянскай вайны ў ЗША, неўраджаяў і дрэнных вынікаў мадэрнізацыі сельскай гаспадаркі (дэзамартызацыя^[es]) і інфраструктуры (чыгуначны транспарт), прывёў да падзення рэжыму О’Донела. Пачасціліся войны і палітычныя сутыкненні паміж прагрэсістамі, лібераламі і кансерватарамі, якія спрыялі паніжэнню статусу краіны на міжнароднай арэне. Усё большая і большая нестабільнасць і перманентны эканамічны крызіс прывялі да рэвалюцыі 1868 года, за якой рушыла ўслед у 1873 годзе абвяшчэнне Першай Іспанскай Рэспублікі. Рэстаўрацыяй манархіі ў 1875 годзе пачаўся новы, больш спрыяльны, перыяд гісторыі краіны, калі Альфонса XII і яго міністры дамагліся пэўных поспехаў у аднаўленні стабільнасці ў іспанскай палітыцы і прэстыжу дзяржавы, у прыватнасці за кошт цвярозай ацэнкі сапраўднага стану спраў і разумнага кіравання.

Нягледзячы на ўсю гэту ўнутраную бязладзіцу Іспанія захоўвала кантроль над рэшткамі сваёй каланіяльнай імперыі аж да 1870-х гадоў, калі значна ўзмацніўся антыкаланіяльны рух і ў некалькіх калоніях успыхнулі паўстанні. Адзін з гэтых канфліктаў пазней стаў міжнародным і перарос у Іспана-амерыканскай вайны ў 1898 годзе, у якой слабая Іспанія сутыкнулася са значна мацнейшым праціўнікам у твары Злучаных Штатаў, якія праводзілі палітыку экспансіі і імкнуліся атрымаць доступ на новыя рынкі.

Нагодай да гэтай вайны стаў узрыў браняноснага крэйсера «Мэн», віна за які была ўскладзена на Іспанію (пасля агрэсіўнай кампаніі ў сродках масавай інфармацыі Уільямам Херстом). Пазнейшыя даследаванні не змаглі даць адназначнага адказу, ці быў узрыў няшчасным выпадкам або дыверсіяй, ці правакацыяй з боку амерыканцаў, якія падстроілі пажар на «Мэне» з мэтай яго знішчэння, каб даць нагоду да развязвання вайны і абвясціць Злучаныя Штаты абаронцам кубінскага народа ад іспанскай тыраніі. Гэта вайна скончылася разгромным паражэннем іспанцаў і абвяшчэннем незалежнасці Кубы. Філіпіны таксама сталі незалежнымі ад Іспаніі пры падтрымцы ЗША. Іспанія была вымушана шукаць перамір’я, і ў выніку быў падпісаны Парыжскі мірны дагавор, паводле якога Іспанія саступала Кубу ЗША, а таксама перадавала ЗША шэраг калоній: Філіпіны, Пуэрта-Рыка і Гуам.

Апошнія тэрыторыі, Афрыка (1885—1975)

У 1778 годзе паводле дагавора ў Эль-Парда Іспанія саступіла тэрыторыі ў Паўднёвай Амерыцы ў абмен на астравы Анабон і Біёка і вялікі ўчастак афрыканскага ўзбярэжжа паміж рэкамі Нігер і Агавэ і такім чынам захавала прысутнасць у Гвінейскім заліве. У XIX стагоддзі шэраг даследчыкаў, у тым ліку Мануэль Ірадэр^[es] вывучалі гэтыя тэрыторыі і пракраліся ўглыб мацерыка.

Тым часам у Міжземнамор’і працягваліся ваенныя дзеянні, падчас якіх Іспанія страціла тэрыторыі на поўначы Афрыкі. Тым не менш, у 1848 годзе іспанцы захапілі астравы Чафарынас.

Паражэнні ў Іспанскай Амерыцы стымулявалі іспанскую экспансію ў Афрыцы, асабліва гэты працэс актывізаваўся пасля паражэння ад ЗША ў 1898 годзе.

У 1860 годзе, пасля вайны з Марока, Іспанія атрымала Сідзі Іфні паводле дагавора ў Вад-Расе^[es]. У апошнія дзесяцігоддзі ў выніку франка-іспанскага супрацоўніцтва тэрыторыя пад іспанскім пратэктаратам пашырылася на поўдзень ад горада, і ў канчатковым выніку іспанскі суверэнітэт над Сідзі Іфні і Заходняй Сахарай быў прызнаны на Берлінскай канферэнцыі ў 1884 годзе.

Іспанія таксама замацавала свой пратэктарат над узбярэжжам ад мыса Бахадор да Каба-Бланка. Рыа-Муні стаў іспанскім пратэктаратам у 1885 годзе і калоніяй у 1900 годзе. Тэрытарыяльныя прэтэнзіі адносна Гвінеі былі ўрэгуляваны Парыжскім дагаворам (1898).

У 1911 годзе Марока было падзелена паміж Францыяй і Іспаніяй. Катастрофа пры Анвале (1921) стала сур’ёзным ваенным паражэннем Іспаніі, і праз некалькі гадоў, 8 верасня 1925 года, франка-іспанская армія высадзіліся ў Альхусемасе^[es] і нанесла разгромнае паражэнне берберскай Рыфскай рэспубліцы.

З 1926 па 1959 гады Біёка і Рыа-Муні насілі назву Іспанская Гвінея.

Іспанія страціла цікавасць да развіцця інфраструктуры афрыканскіх калоній у пачатку XX стагоддзя. Тым не менш, Іспанія эксплуатавала шырокія плантацыі какава, для працы на якіх былі ўвезены тысячы нігерыйцаў. Таксама пры іспанскім валадарстве Экватарыяльная Гвінея дасягнула аднаго з самых высокіх узроўняў пісьменнасці і ўзроўню медыцынскага абслугоўвання насельніцтва на кантыненце.

У 1956 годзе, калі французскі пратэктарат Марока здабыў незалежнасць, Іспанія перадала свае тэрыторыі ў Паўночнай Афрыцы новай незалежнай дзяржаве Марока, захаваўшы, аднак, кантроль над Сідзі-Іфні, вобласцю Тарфая і Заходняй Сахарай. Мараканскі кароль Мухамед V, які быў зацікаўлены ў пашырэнні тэрыторыі дзяржавы за кошт іспанскіх уладанняў, уварваўся ў Іспанскую Сахару ў 1958 годзе на чале мараканскай арміі. Гэта вайна стала вядомая як Вайна Іфні або Забытая вайна. У тым жа годзе Іспанія саступіла Мухамеду V сектар Тарфая і анексавала Сегіет-эль-Хамру (на поўначы) і Рыа-дэ-Ора (на поўдні) на тэрыторыі Іспанскай Сахары.

У 1959 годзе, іспанскія тэрыторыі на ўзбярэжжа Гвінейскага заліва атрымалі статус заморскай правінцыі Іспаніі. Пад назвай Экватарыяльная Іспанія гэтыя тэрыторыі знаходзіліся пад кіраваннем генерал-губернатара. Першыя мясцовыя выбары былі праведзены ў 1959 годзе, на іх быў абраны першы парламент у Іспанскай Гвінеі. Паводле Асноўнага закона ў снежні 1963 года, дзве правінцыі былі аб’яднаны пад назвай Экватарыяльная Гвінея і атрымалі абмежаваную аўтаномію, па ўсёй тэрыторыі былі створаны органы самакіравання (у тым ліку заканадаўчыя) і адміністрацыі кожнай правінцыі. Нягледзячы на тое, што Генеральны камісар, які меў шырокія паўнамоцтвы, прызначаўся іспанскімі ўладамі, Генеральная Асамблея Экватарыяльнай Гвінеі атрымала значныя магчымасці для распрацоўкі заканадаўчых актаў.

У сакавіку 1968 года пад ціскам мясцовых нацыяналістаў і ААН Іспанія абвясціла, што гатовая падаць незалежнасць Экватарыяльнай Гвінеі. Здабыўшы незалежнасць у 1968 годзе, Экватарыяльная Гвінея стала краінай з адным з самых высокіх даходаў на душу насельніцтва ў Афрыцы. У 1969 годзе пад міжнародным ціскам Іспанія перадала Сідзі-Іфні Марока. Іспанскае панаванне ў Заходняй Сахары захоўвалася да 1975 года, калі Зялёны марш прымусіў іспанцаў пакінуць яе. Будучыня былой іспанскай правінцыі застаецца нявызначанай.

Марока мае тэрытарыяльныя прэтэнзіі на Сеўту, Мелілью і іншыя Суверэнныя тэрыторыі Іспаніі ў рамках ідэй стварэння так званага Вялікага Марока. 11 ліпеня 2002 года востраў Перэхіль быў акупаваны мараканскімі паліцыяй і ваеннымі, якія пазней былі выцеснены іспанскай арміяй у рамках Аперацыі Рамэа Сьера^[es].

Спіс калоній

У сапраўдным спісе прадстаўлены ўсё тэрыторыі свету, калі-небудзь якія знаходзіліся ў каланіяльнай залежнасці ад Іспаніі.

У Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы

Віцэ-каралеўствы

Генерал-капітанствы

Тэрыторыі, якія належалі Іспаніі ў Еўропе

На тэрыторыі цяперашняй Італіі:
На тэрыторыі цяперашняй Францыі:
- Франш-Кантэ
- Русільён
Нідэрланды (уключаючы Паўднёвыя Нідэрланды, цяпер Бельгію)
Люксембург
Партугалія, уключаючы Партугальскую каланіяльную імперыю.

Уладанні Арагона

Гл. таксама

Заўвагі

↑ Мангольская імперыя мела большую плошча, але знаходзілася цалкам у Еўразіі

Крыніцы

↑ Farazmand, Ali (1994). Handbook of bureaucracy. M. Dekker. pp. 12–13. ISBN 9780824791827.
↑ Ruiz Martín, Felipe (1996). La proyección europea de la monarquía hispánica. Editorial Complutense. p. 473. ISBN 9788495983305.
↑ Звалася яна Іберыйскай уніяй, іспана-партугальскай імперыяй, Іспана-Партугальскай імперыяй, дуалістычнай манархіяй, Партугаліяй у складзе Іспанскай манархіі, Партугаліяй, якая ўвайшла ў Габсбургскую імперыю, Партугаліяй, якая ўвайшла ў Іспанскую манархію, Габсбургскім кіраваннем у Партугаліі, ці саюзам Кастыліі і Партугаліі
↑ John Huxtable Elliott (2002) España en Europa: Estudios de historia comparada: escritos seleccionados, page 80
↑ Jean-Frédéric Schaub (2001) Le Portugal au temps du Comte-Duc d’Olivares, 1621—1640, pag 59
↑ Ali Farazmand (1994) Handbook of Bureaucracy, page 13
↑ Wolfgang Reinhard, European Science Foundation (1996), Power Elites and State Building, pag 92
↑ Daviken Studnicki-Gizbert (2007), A Nation Upon the Ocean Sea: Portugal’s Atlantic Diaspora and the Crisis of the Spanish Empire, 1492—1640, page 36
↑ Anderson 2000, p. 103
↑ Lockhart & Schwartz 1983, p. 250
↑ Lach & Van Kley 1994, p. 9
↑ Donald F. Lach, Edwin J. Van Kley (1993), Asia in the Making of Europe: A Century of Advance, page 9
↑ Kamen 2003, p. 403
↑ "When Europeans were slaves: Research suggests white slavery was much more common than previously believed", Ohio State Research Communications, Ohio State University, March 8, 2004, Архівавана з арыгінала 25 ліпеня 2011, Праверана 2008-10-08
↑ Цытата па Фернану Брадэлю, The Wheels of Commerce, часть II Civilization and Capitalism 15th-18th Centuryu 1979:171.
↑ Archer 2002, p. 251
↑ Tellier, Luc-Normand (2009), Urban world history: an economic and geographical perspective, PUQ, p. 308, ISBN 2-760-51588-5, Extract of page 308
↑ Elliott, 'Decline of Spain', pp. 56-57. Пол Кенэдзі падкрэслівае, што залежнасць ад такой малой падатковай базы было прычынай вялікіх праблем іспанскіх фінансаў у доўгатэрміновым перыядзе. Гл. Kennedy, Rise and Fall, p. 68. [1]
↑ Chapter 15: A History of Spain and Portugal, Stanley G. Payne
↑ Kennedy, Rise and Fall, pp. 40-93.
↑ Brown and Elliott, 1980, p. 190
↑ Крыж і паўмесяц
↑ The Tempest and its travels — Google Libros
↑ ^а ^б ^в ^г María Alonso Mola, «El rey melancólico del dossier Llegan los Borbones», с. 25 La aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Мадрыд, лістапад 2000.
↑ José Luis Gómez Urdáñez, «Ensenada, la meritocracia al poder», с. 43 у La aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Мадрыд, май 2002
↑ Апісанне карціны на сайце Museo Nacional de la Marina Francesa Архівавана 26 мая 2010.
↑ ARTEHISTORIA — Historia de España — Ficha Iturrigaray, José de Архівавана 19 студзеня 2012.

Літаратура

Anderson, James Maxwell (2000), The History of Portugal, Westport, Connecticut: Greenwood, ISBN 978-0313311062.
Archer, Christon; et al. (2002), World History of Warfare, Lincoln: University of Nebraska Press, ISBN 978-0803244238.
Brown, Jonathan; Elliott, John Huxtable (1980), A Palace for a King. The Buen Retiro and the Court of Philip IV, New Haven: Yale University Press, ISBN 978-0300025071.
Kamen, Henry (2003), Empire: How Spain Became a World Power, 1492–1763, New York: HarperCollins, ISBN 0-06-093264-3.
Lach, Donald F.; Van Kley, Edwin J. (1994), Asia in the Making of Europe, Chicago: University of Chicago Press, ISBN 978-0226467344.
Lockhart, James; Schwartz, Stuart B. (1983), Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0521299299.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Іспанская імперыя
Biblioteca de información ibérica en línea de Stanley G. Payne, Historia de España y Portugal, Vol.1 Cap. 13: «El imperio español» (ісп.)
Extensión de los imperios de la historia Архівавана 11 кастрычніка 2012. (ісп.)
Independencia de las colonias del imperio español(недаступная спасылка) (ісп.)

[1] Мангольская імперыя мела большую плошча, але знаходзілася цалкам у Еўразіі

[2] Farazmand, Ali (1994). Handbook of bureaucracy. M. Dekker. pp. 12–13. ISBN 9780824791827.

[3] Ruiz Martín, Felipe (1996). La proyección europea de la monarquía hispánica. Editorial Complutense. p. 473. ISBN 9788495983305.

[4] Звалася яна Іберыйскай уніяй, іспана-партугальскай імперыяй, Іспана-Партугальскай імперыяй, дуалістычнай манархіяй, Партугаліяй у складзе Іспанскай манархіі, Партугаліяй, якая ўвайшла ў Габсбургскую імперыю, Партугаліяй, якая ўвайшла ў Іспанскую манархію, Габсбургскім кіраваннем у Партугаліі, ці саюзам Кастыліі і Партугаліі

[5] John Huxtable Elliott (2002) España en Europa: Estudios de historia comparada: escritos seleccionados, page 80

[6] Jean-Frédéric Schaub (2001) Le Portugal au temps du Comte-Duc d’Olivares, 1621—1640, pag 59

[7] Ali Farazmand (1994) Handbook of Bureaucracy, page 13

[8] Wolfgang Reinhard, European Science Foundation (1996), Power Elites and State Building, pag 92

[9] Daviken Studnicki-Gizbert (2007), A Nation Upon the Ocean Sea: Portugal’s Atlantic Diaspora and the Crisis of the Spanish Empire, 1492—1640, page 36

[10] Anderson 2000, p. 103

[11] Lockhart & Schwartz 1983, p. 250

[12] Lach & Van Kley 1994, p. 9

[13] Donald F. Lach, Edwin J. Van Kley (1993), Asia in the Making of Europe: A Century of Advance, page 9

[14] Kamen 2003, p. 403

[autogenerated1-15] "When Europeans were slaves: Research suggests white slavery was much more common than previously believed", Ohio State Research Communications, Ohio State University, March 8, 2004, Архівавана з арыгінала 25 ліпеня 2011, Праверана 2008-10-08

[16] Цытата па Фернану Брадэлю, The Wheels of Commerce, часть II Civilization and Capitalism 15th-18th Centuryu 1979:171.

[17] Archer 2002, p. 251

[18] Tellier, Luc-Normand (2009), Urban world history: an economic and geographical perspective, PUQ, p. 308, ISBN 2-760-51588-5, Extract of page 308

[19] Elliott, 'Decline of Spain', pp. 56-57. Пол Кенэдзі падкрэслівае, што залежнасць ад такой малой падатковай базы было прычынай вялікіх праблем іспанскіх фінансаў у доўгатэрміновым перыядзе. Гл. Kennedy, Rise and Fall, p. 68. [1]

[20] Chapter 15: A History of Spain and Portugal, Stanley G. Payne

[21] Kennedy, Rise and Fall, pp. 40-93.

[22] Brown and Elliott, 1980, p. 190

[23] Крыж і паўмесяц

[24] The Tempest and its travels — Google Libros

[aventura25-25] а ^б ^в ^г María Alonso Mola, «El rey melancólico del dossier Llegan los Borbones», с. 25 La aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Мадрыд, лістапад 2000.

[aventura43-26] José Luis Gómez Urdáñez, «Ensenada, la meritocracia al poder», с. 43 у La aventura de la Historia, Arlanza Ediciones, Мадрыд, май 2002

[27] Апісанне карціны на сайце Museo Nacional de la Marina Francesa Архівавана 26 мая 2010.

[28] ARTEHISTORIA — Historia de España — Ficha Iturrigaray, José de Архівавана 19 студзеня 2012.

[заўв 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

Гісторыя Еўропы
Дагістарычная Еўропа	Еўропа каменнага веку Еўропа новакаменнага веку Еўропа бронзавага веку Еўропа жалезнага веку
Антычнасць	Класічная Грэцыя Рымская рэспубліка Элінізм Рымская імперыя Позняя Антычнасць Ранняе хрысціянства Крызіс Рымскай імперыі III стагоддзя Падзенне Заходняй Рымскай імперыі
Сярэднявечча	Ранняе Сярэднявечча Вялікае перасяленне народаў Візантыя Хрысціянізацыя Кіеўская Русь Чорная смерць Высокае Сярэднявечча Свяшчэнная Рымская імперыя Крыжовыя паходы Феадалізм Позняе Сярэднявечча Стагадовая вайна Адраджэнне
Новы час	Рэфармацыя Вялікія геаграфічныя адкрыцці Барока Трыццацігадовая вайна Перыяд абсалютызму Стары парадак Рэч Паспалітая Галандская рэспубліка Габсбургская манархія Імперыі (Асманская Партугальская Іспанская Шведская Брытанская Расійская)
Сучасная гісторыя	Асветніцтва Еўрапейскі цуд Вялікая французская рэвалюцыя Напалеонаўскія войны Нацыяналізм (Сербская рэвалюцыя) Вясна народаў Індустрыялізацыя Першая сусветная вайна Кастрычніцкая рэвалюцыя Інтэрбелум Другая сусветная вайна Халодная вайна Еўрапейская інтэграцыя
Гл. таксама	Генетычная гісторыя Еўропы Гісторыя заходняй цывілізацыі Гісторыя Міжземнамор’я Ваенная гісторыя Еўропы Гісторыя еўрапейскага мастацтва Марская гісторыя Еўропы Гісторыя Еўрапейскага саюза

Слоўнікі і энцыклапедыі	Ларуса
Нарматыўны кантроль	BNF: 12163043v · LCCN: sh89004112